Van protest naar pluche. De opmars van de lokale partijen | deel 7 van De gemeenteraad, dichtbij en toch zo ver weg

,,Het begon als een Wildervankster protestbeweging’‘, zegt Nico Zweerts de Jong, 80 jaar inmiddels en een van de pioniers in het Noorden waar het gaat over lokale politieke partijen. Sinds de zelfstandige gemeente Wildervank in 1969 werd opgesplitst over de gemeenten Stadskanaal en Veendam raakte het lintdorp meer en meer in de greep van zijn grote buur, de Parkstad.

De irritatie bij de Wildervanksters over de overheersende ‘Veendammer wind’ uit het gemeentehuis bereikte begin jaren 80 een hoogtepunt toen het plaatselijke zwembad dreigde te sneuvelen door bezuinigingen. En de rapen waren echt gaar toen er ook nog plannen rezen om het dorp als wijk in te lijven bij Veendam.

,,We kwamen steeds verder aan de staart van Veendam te hangen, de naam Wildervank zou uit het telefoonboek verdwijnen’‘, blikt Zweerts de Jong terug op het gevoel waaruit zijn partij ontstond. Gemeentebelangen deed bij de verkiezingen van 1982 een eerste geslaagde gooi naar een raadszetel. Vier jaar later werd medeoprichter Zweerts de Jong, die indertijd een drukkerij dreef in het dorp, het gezicht van de club. Lokale onvrede stuwde de partij in 1990 verder omhoog, toen Zweerts de Jong zich tegen de komst van een asielzoekerscentrum keerde.

In navolging van tal van partijen met een naam als Gemeentebelangen die soms al tientallen jaren bestonden, kwamen in die jaren 90 de eerste ‘Leefbaren’. De grootste hausse was in 2002, in het kielzog van het succes van Pim Fortuyn en zijn Leefbaar Rotterdam. Dat straalde af op partijen met soortgelijke namen elders in het land.

Casper Kloos (74) had als ombudsman en armoedebelangenbehartiger uit Vries al flink wat politieke bemoeienissen gehad en discussies gevoerd met onder meer de senaatsfractie van De Groenen. In 1992 was hij met twee kompanen de lokale politiek ingestapt onder de naam Vries 2000.

Hij stond lijnrecht tegenover de oude gemeente Vries in een kwestie over sociale huurwoningen die nodig moesten worden opgeknapt. Belangrijke documenten en gegevens wilde de gemeente niet openbaar maken. De lokale politiek was dé manier om dingen anders geregeld te krijgen voor de mensen die bij Kloos over de vloer kwamen en hem om hulp vroegen.

,,Voor de oprichting van de vereniging Vries 2000, een paar maanden voor de verkiezingen, was ik naar de notaris gegaan met nog slechts 90 gulden op zak. Om alles goed notarieel te kunnen regelen had ik 900 gulden moeten betalen, maar die notaris zei: jou kennende gaat het niet om eigenbelang. Ik heb nooit iets hoeven betalen. En die 90 gulden kon ik gebruiken om campagne te gaan voeren.’’

Hij behaalde eerst één zetel, daarna twee en groeide na de gemeentelijke herindeling in 2002 in één klap naar vier zetels, onder de nieuwe naam Leefbaar Tynaarlo met de slogan Nu gaat de knuppel in het hoenderhok. Lijsttrekker Kloos voelde zich op de uitslagenavond met de nek bekeken door VVD en PvdA.

Landelijk leek in 2002 een definitieve afrekening plaats te vinden met de verzuilde politiek en traditionele landelijke ideologische grootmachten.

Zweerts de Jong vierde in Veendam zijn grootste overwinning in 2002, na dik drie decennia hoofdzakelijk pionieren als eenmansfractie. ,,Dat was het Pim-effect”, stelt hij achteraf vast. Hij passeerde dat jaar met zijn partij de PvdA in Veendam. Vooral de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn sloegen Nederland los van zijn traditionele politieke ankers. Kiezers lieten de grote partijen als een baksteen vallen.

,,Ik kan me niet voorstellen dat ik na al die jaren ploeteren in mijn eentje zomaar ineens heel Veendam had overtuigd dat ze op mij moesten stemmen’‘, analyseert Zweerts de Jong. Maar: ,,Als de mensen ontevreden zijn komen ze in beweging. Dat zag je toen en dat zie je ook nu weer in de Kamer. Onvrede is de motor van elke grote politieke verschuiving.’’

De opmars van Wakker Emmen kwam relatief laat. En net als nagenoeg alle lokale partijen begon Wakker Emmen als opposant van de macht. En ja: ook het avontuur van Wakker Emmen ontstond uit onvrede. Lokale onvrede en ruzie in dit geval.

Op 3 december 2009 zaten drie mannen bij de notaris om de vereniging te dopen. Met de nodige stampij waren ze vlak daarvoor vertrokken bij voorloper Burgerbelangen Gemeente Emmen. De bestaande partijen het lastig maken was het doel. Maar uiteindelijk vochten ze elkaar de tent uit.

Naast de jonge René van der Weide, sinds zijn 18de raadslid, stonden Henk Linnemann en Hendrikus Velzing aan de wieg. Linnemann is nog steeds een van de trouwste lieden van Wakker Emmen en staat ook de komende verkiezingen hoog op de kandidatenlijst. Velzing, bekend ondernemer uit Klazienaveen, was lange tijd raadslid voor Wakker Emmen, en vier jaar geleden nog lijstduwer. Inmiddels is hij het Drentse gezicht van de extreemrechts geworden partij Forum voor Democratie. In Emmen is hij verkiesbaar voor FvD.

In 2010 maakte Wakker Emmen zijn debuut en won vijf zetels. Het gemeentebestuur van PvdA, CDA en VVD werd door de lokale debutant flink te grazen genomen.

De dure verhuizing van de dierentuin, windmolens op Emmens grondgebied, vermeende achterstelling van dorpen. Wakker Emmen-voorman Van der Weide liet geen spaander heel van de in zijn ogen ‘arrogantie van de zittende macht’.

Vier jaar later, op de uitslagenavond van 19 maart 2014, was hij de gebraden haan. Ook zonder kennis van de uitslag is aan de foto’s van die avond te zien wie de winnaar en wie de verliezer was. De suprematie van de Partij van de Arbeid, sinds de Tweede Wereldoorlog oppermachtig in Zuidoost-Drenthe, was ten einde. Omringd door joelende partijgenoten kreeg Van der Weide een hand van de burgemeester, Cees Bijl (PvdA), wiens gezicht op onweer stond. De meeste lokale sociaaldemocraten waren al met een flinke kater naar huis. Wakker Emmen had met het winnen van vijftien raadszetels de machtsverhoudingen op de kop gezet.

De 15-koppige fractie van Wakker Emmen uit 2014 is sinds 2018 een elftal. Iets kleiner, maar nog steeds met afstand de grootste partij. De twee wethouders zijn het gezicht van de partij geworden. Van der Weide voorop, boordevol ervaring, maar nog altijd pas 34 jaar, en in zijn kielzog Jisse Otter (64), de man die nooit een blad voor zijn mond neemt en de partij in de eerste bestuursperiode weleens kopzorgen gaf als flapuit.

Samen met burgemeester Eric van Oosterhout (PvdA) zit het duo tegenwoordig bovenop de politieke apenrots. De collega-wethouders van PvdA en CDA, ook allemaal mannen, brengen ook heus wat testosteron mee naar de collegekamer. Maar ze kennen hun plaats ten opzichte van Van der Weide en Otter.

Het is een beproefde methode bij succesvolle lokale partijen. Ook Wakker Emmen draait op sterke persoonlijkheden die vaak in hun eigen buurt of gemeenschap het nodige in de melk te brokkelen hebben. Daarop zijn ze ook geselecteerd: lokale leiders die praktijkkennis en vooral ook stemmen meebrengen.

In de raadsfractie van Wakker Emmen zitten mensen van uiteenlopende politieke kleur; landelijk stemmen ze SP, maar ook PVV. En toch: als het al knettert, en dat doet het heus wel zeggen fractieleden, dan blijft het binnenskamers. Zelfs nu drie raadsleden ontevreden zijn over hun plek op de nieuwe kandidatenlijst is er nauwelijks gedonder.

In Veendam moet Henk Jan Schmaal het doen zonder partijgenoten in het college, maar ook hij ‘regeert’ soeverein na zestien jaar. Als gemeentelijk kasbewaker’ loodste hij Veendam uit de schulden. Nico Zweerts de Jong (‘ze noemen mij de grandfather van de partij’) is trots op zijn politiek erfgenaam.

Hun eerste kennismaking dateert van twintig jaar geleden, verkiezingscampagne 2002. Schmaal runde een commercieel radiostation in Veendam en omstreken, Zweerts de Jong kwam langs met een reclamespotje voor zijn partij. Radiomaker en raadslid raakten aan de praat over het onderwerp van het spotje: de strijd tegen de windmolens.

Schmaal: ,,Vraagt Nico ineens: ‘Hoe financier jij je zender nou eigenlijk?’ Ik zeg: ‘Nou, ik verkoop advertenties hè, we zijn een commerciële zender’. ‘Ah’, zegt Nico, ‘dan heb je vast een goed netwerk in Veendam. Jij moet bij ons op de lijst!’”

Gemeentebelangen Veendam is het gedoe inmiddels wel voorbij. Dat was anders toen de partij in 1990 zijn eerste grote zege boekte. Dat succes kwam te vroeg, zegt Zweerts de Jong. ,,Die vier jaar met een vijfmansfractie waren de rumoerigste van mijn hele loopbaan. Er was constant gedonder en ik hield niet alle kikkers in de kruiwagen. Precies: groeistuipen. Als je zo’n spurt omhoog maakt, komen er te veel mensen bij die niet met de partij zijn meegegroeid en er hun eigen ideeën op nahouden. Dat zie je nu ook weer met al die nieuwe splinterpartijen in de Kamer. Daar lopen ook constant mensen weg.’‘

Behalve Henk Jan Schmaal kwam ook zijn tweelingbroer Bram in 2002 in de gemeenteraad. Een kleine schok want eigenlijk zat geen van tweeën daar echt op te wachten. Maar het plezier in de politiek groeide snel. Zo snel dat Henk Jan vier jaar later toehapte toen hij werd gevraagd om wethouder te worden omdat partijgenoten vonden dat zijn voorganger in die eerste vier jaar niet uit de verf kwam.

Die plotselinge ‘troonswisseling’ typeert volgens Schmaal de werkwijze van zijn partij. ,,Gemeentebelangen Veendam is een club met een cultuur van openheid. Bij ons worden de dingen tegenover elkaar uitgesproken, ook ambities. Dat werkt. Je moet geen dingen wegstoppen. Dat zie je bij lokale partijen nogal eens gebeuren: zo’n partij begint dan met een clubje enthousiastelingen, maar uiteindelijk draait het nog maar om een persoon en de hele achterban brokkelt af. Dan zie je zo’n partij verdampen. Dat zie ik bij ons niet gebeuren.’‘

Jaren vormde hij een geoliede politieke tandem met tweelingbroer Bram. Die maakte inmiddels de overstap naar de provinciale politiek, als grote man bij Groninger Belang, een alliantie van lokale partijen. Henk Jan blijft onverminderd het lokale gezicht in Veendam. Partijoprichter en raadsnestor Zweerts de Jong is bij de komende verkiezingen nog lijstduwer, maar zwaait daarna af.

In Tynaarlo werd Leefbaar vier jaar geleden voor het eerst de grootste partij in de gemeente. Nipt voor de VVD. Een verschil van 124 stemmen in het voordeel van de club van Casper Kloos, nog altijd het gezicht van de partij. Hij deed na de historische verkiezingsoverwinning een stevige poging om het rigoureus anders te gaan doen in de raad Tynaarlo. Hij stelde voor om nu eens niet een kleine coalitie te smeden, maar om met alle acht partijen een raadsprogramma te maken.

,,Ik vond het al jarenlang een ramp, zoals het ging tussen coalitie en oppositie. Iedereen is winnaar, heb ik gezegd. Maar uiteindelijk trokken die doerakken van de VVD en de PvdA een te grote broek aan. En toen ging het raadsprogramma niet door.’’

Kloos baalde als een stekker. Hij had graag iets ‘unieks’ gepresenteerd bij zijn eerste klus als formatieleider. Een raadsprogramma gesteund door alle fracties en uitgevoerd door eventueel extern gezochte, ervaren wethouders. Het werd uiteindelijk een coalitie van vijf partijen. De doerakken vielen buiten de boot, evenals de andere lokale partij, Gemeentebelangen.

Kloos heeft in immer rumoerig Tynaarlo inmiddels vijf burgemeesters ‘overleefd’. Zelf deed hij in de bijna afgelopen raadsperiode, in 2020, een stap opzij in de hiërarchie van de fractie. Jurryt Vellinga, de jongste in de fractie en Kloos zijn schoonzoon, werd zijn opvolger als fractievoorzitter. Kloos vond die rol inmiddels toch wat te ingewikkeld worden. Oppositie voeren is echt iets anders dan in de coalitie zitten.

,,Ik ben wel een man van consensus, maar toch ook een beetje een mannetje van de straat’’, zegt Kloos. ,,Ik heb weleens tegen René gezegd: ‘De stekker kan er zo uit, hoor!’’’ Zijn opvolger Vellinga staat bekend als een bedachtzame politicus die weloverwogen verbinding zoekt met andere partijen en het debat dikwijls verrijkt door verstandige dingen te zeggen.

Ook nu ze aan het roer staan beseffen lokale partijen dat wie hoog vliegt laag kan vallen. Misschien wel júíst nu ze zelf het stuur in handen hebben. Toch zijn deukjes in het zelfvertrouwen voor de buitenstaander nauwelijks waarneembaar.

De landelijke partijen zijn nog altijd versplinterd en de nieuwe lokale partijen hebben de slagkracht nog niet om de Veendammer nr. 1 aan te vallen. Maar simpelweg achteroverleunen en de proteststemmen blijven incasseren is er niet meer bij nu ze zelf al jaren op het pluche zitten.

,,Op den duur loop je zeker het risico dat je een beetje bedrijfsblind wordt’‘, onderkent Henk Jan Schmaal. De crux ligt volgens hem in blijven luisteren, zonder kiezers naar de mond te praten. ,,Wij omschrijven scherp wat we willen en daar mag iedereen ons aan houden. Als daar oppositie tegen komt: prima. Dat dwingt je ook om nog preciezer te formuleren waar het je om gaat. Maar binnen onze fractie is misschien intern nog wel meer discussie dan in de raad, met dertien man die landelijk van links tot rechts stemmen.’‘

Vernieuwing zoeken ze in Veendam ook in de personele bezetting, zegt lijsttrekker Schmaal. ,,Trevor Mooijman was hier fractievoorzitter voor GroenLinks, maar kwam in aanvaring met zijn partij toen hij tegen wind- en zonneparken pleitte. Hij is nu kandidaat voor ons. En ook Lies Zondag, voormalig voorzitter van het Platform Tegenwind N33, zat in de raad voor een lokale partij VUK (Veur Uut Kiek), maar heeft zich nu ook bij ons aangesloten.’’

Wakker Emmen wierp in 2014 PvdA en CDA van de troon. Heeft de partij weten te voorkomen dat ze niet langzaam is verworden tot wat ze zo verafschuwde aan de zittende macht? Het is maar net wie je het vraagt.

Politieke tegenstanders zeggen dat de partij van voormalig hakkenbijtertje een brave bestuurderspartij is geworden. Deels een compliment, deels een verwijt. Ze benadrukken dat de windmolens er zijn gekomen, dat de dierentuin verhuisde, en dat onder leiding van Wakker Emmen de onroerendezaakbelasting (ozb) omhoogging. Op inspraak van de bevolking, een stokpaardje van Wakker Emmen, is recent rondom speelveld Het Ridderveld en de invoering van het nieuwe afvalsysteem diftar niet zoveel terechtgekomen.

Wakker Emmen-voorman Van der Weide erkent dat zijn partij het deels anders aanpakt dan in de beginfase. ,,Ons imago was toen: je bent voor of tegen ons. Dat trok ook veel proteststemmen en schrok anderen af. Die eerste groep hebben we heus niet allemaal kunnen behouden, maar we trekken nu een veel bredere achterban aan.’’

Maar trekjes van de PvdA, CDA of VVD van voor 2014? ,,Wij blijven ons druk maken over de spreekwoordelijke losse stoeptegel en kapotte lantaarnpaal. Dat soort problemen is niet links of rechts, maar lokaal. Daar maken wij het verschil.’’

Ondertussen denkt Wakker Emmen slapend rijk te worden en droomt het over een extra wethouder. Van der Weide wil door voor een volgende termijn. Otter, inmiddels opa van een elftal kleinkinderen, vindt het wel welletjes. Maar mocht de partij straks drie wethouders leveren dan wil hij zijn ervaring nogmaals in de strijd gooien, zo fluisteren ingewijden.

Voor de tweede plek op het pluche zijn wel wat gegadigden, veel meer laten zij niet los. Mogelijk een talentvolle vrouw op de apenrots? Het zal een van de weinige potentiële veranderingen zijn bij de club, want voor de rest lijkt het draaiboek voor 2022 wel heel veel op dat van 2014 en 2018.

,,Je kunt als collegepartij veel meer voor elkaar krijgen, als je het goed doet’’, trapt Casper Kloos een open deur in. ,,Maar je moet elkaar dan wel wat gunnen. Het is geven en nemen, anders kom je er niet.’’

Tuurlijk, hij wil met zijn club nog wel vier jaar door in een coalitie in Tynaarlo. Wethouder Kraaijenbrink zwaait af. Een opvolger heeft Kloos nog niet op het oog. Eerst maar eens kijken hoe het landschap straks veranderd is. Een derde lokale partij heeft zich gemeld in Tynaarlo. Tynaarlo.nu is ontstaan na onenigheid binnen Gemeentebelangen over vernieuwingsdrang. Op een fundament van – jawel – onvrede over hoe de dingen gaan, met de belofte om het anders te gaan doen. Een nieuwe manier van besturen.

Bestuurlijke ervaring is in Tynaarlo niet onbelangrijk gebleken. De fractie van Leefbaar had het af en toe zelfs stevig aan de stok met de eigen wethouder. Je zou ook kunnen zeggen: dualisme in optima forma.

De opdracht voor gemeenteraden wordt niet eenvoudiger. Neem de jeugdzorg, de woningbouw, de energietransitie. De gemeenteraad gaat over zo veel meer dan stoeptegels en lantaarnpalen. Kloos, man van het volk (,,Ze hebben me wel vaak een populist genoemd’’), blijft luisteren naar klachten over kleine dingen. Maar ook complexe zaken moeten opgelost.

,,Ik ben acht jaar geleden begonnen om slimme mensen om de partij heen te verzamelen die niet per se politieke ambities hebben’’, zegt Kloos. En dat ging met vallen en opstaan.

,,Uiteindelijk komt het aan op het vermogen om mensen naar je toe te trekken. Ik kom overal en als ik mensen sprak dan zei ik wel eens, goh, kom eens wat langer bij mij aan tafel zitten. Je hoeft niet in de raad, je hoeft je niet verkiesbaar te stellen. Maar zie het als een soort denktank waar we mee bezig zijn. Mensen die heel veel kennis hebben op het gebied van bijvoorbeeld wetgeving, sociale zekerheid, ruimtelijke ordening, woningbouw, de agrarische wereld. Noem het maar op. Overal zitten we nu met de tengels tussen, om het zo te zeggen. We hebben mensen met kennis van zaken om ons heen die intern in de partij kunnen aangeven: zó zit het in elkaar. Kennis is macht. Als je een grotere factor wordt in de politiek móét je kennis van zaken hebben.’’