Zo denkt men in Exloo en Nieuw Buinen over de gemeenteraadsverkiezingen | Deel 3 van De gemeenteraad, dichtbij en toch zo ver weg

Elke keer als Greta Doll het heeft over de politiek wijst of knikt ze naar haar televisie. Daar komen ‘de blaaskaken’ haar huiskamer binnen: Mark Rutte en Hugo de Jonge met hun persconferenties, de Tweede Kamerdebatten waar ze hele dagen naar kan zitten kijken.

,,Ze hebben ons de rug toegekeerd.”

Doll is 43 jaar oud, moeder van twee puberkinderen, woont in een sociale huurwoning in Nieuw Buinen. Naast de televisie staan beelden van boeddha, de spirituele leider die ook op haar muur is geschilderd. Ze drinkt aardbeienthee met suiker.

Het leven is niet licht voor haar geweest en daar heeft het vertrouwen in de medemens onder geleden. Haar vertrouwen in Den Haag is in twee jaar coronacrisis volledig verdampt.

,,We zijn tegen elkaar uitgespeeld. Ik durf die spuiten niet te nemen, daar kom ik voor uit en dat heeft me vrienden en familie gekost. Dat neem ik hún daar kwalijk.”

Ze wijst weer naar de televisie.

,,Dan heb je al een zwaar leven en krijg je dit erbij. Ik ben een kluizenaar geworden, zó geïsoleerd. En dan zie je ze daar op televisie lopen in hun verzorgde mooie kleren, vrolijk te doen. Het elitevolk. Wij zijn maar een stel boerenmensen, we horen daar gewoon niet bij.”

Doll stemt altijd PVV. Haar ogen twinkelen als ze over Geert Wilders spreekt. Maar ook andere politici die niet zo uit de hoogte doen kan ze waarderen: Caroline van der Plas, Lilian Marijnissen.

,,Die vertrouw ik wél. Ik ben niet al het geloof in de mensheid kwijt. Maar dit kabinet? Mark Rutte en Hugo de Jonge? Die hebben zo veel kapot gemaakt, dat komt nooit meer goed. Al zouden ze hier persoonlijk op de stoep staan om sorry te zeggen.”

Het lastige is: de politici die het land besturen staan zelden op de stoep van een volksbuurt in Nieuw Buinen. De stem van mensen als Greta Doll dringt moeizaam door. Dat is niet alleen haar eigen gevoel, dat blijkt ook uit allerlei onderzoeken naar de werking van de parlementaire democratie en de tweedeling in de samenleving.

In december vorig jaar verscheen de Atlas van Afgehaakt Nederland, een studie die letterlijk in kaart brengt waar de verschillen zitten. Kijkend naar vertrouwen in de democratie, de partijen waarop mensen stemmen, en óf ze wel stemmen, kun je de tweedeling in de samenleving door ons land zien lopen.

De verschillen zitten onder meer in de grote steden, waar de welvaart zich concentreert maar waarin ook wijken zijn die achterblijven. Je ziet een scheidslijn tussen stad en platteland, en soms binnen regio’s. ,,Als je het in kaart brengt zie je hoe fragiel de samenleving is”, zegt Josse de Voogd, die samen met René Cuperus de Atlas van Afgehaakt Nederland samenstelde. ,,Er is echt een kloof, veel verborgen ongelijkheid. Een groep hoger opgeleiden heeft de touwtjes in handen. Anderen doen niet mee.” Onze democratie zou de verschillen moeten dempen. Daarin telt ieders stem immers even zwaar. Het maakt niet uit hoeveel geld je verdient, of je hebt gestudeerd, waar je woont. Maar als mensen afhaken bij de politiek en niet meer stemmen, gaat hun inbreng verloren. En ook als ze alleen nog kiezen voor protestpartijen die nooit aan de macht komen, neemt hun invloed af.

Een van de vijf gemeenten waarop de atlas van De Voogd en Cuperus inzoomt, is Borger-Odoorn. De gemeente waarin veendorpen als Nieuw Buinen en 2e Exloërmond liggen, maar ook welgestelde toeristische zanddorpen als Borger en Exloo. De scheidslijn loopt hier dwars door de gemeente.

Op het veen zijn de inkomens gemiddeld lager, wonen meer mensen met een praktische opleiding, meer bewoners die afhankelijk zijn van uitkeringen of andere sociale voorzieningen. En dat zie je terug in een lagere verkiezingsopkomst, minder vertrouwen in Den Haag, winst voor partijen als PVV en Forum voor Democratie.

,,Dat verschil gaat honderden jaren terug”, zegt De Voogd. ,,Het zit diep in de geschiedenis en het landschap.” Met toenemende verschillen tussen rijk en arm in Nederland, de ontwikkelingen op de woningmarkt, en het falen van de democratie kan die oude scheidslijn verder verscherpen.

,,In de landelijke politiek is weinig oog voor die veenkant, voor de mensen in de regio die minder kansen hebben. Het debat is randstedelijk: er is wel oog voor de kansarmen in de stadswijken, maar er is niemand die de problemen op het platteland adresseert.”

Wie kijkt er dan nog om naar Nieuw Buinen?

Het gemeentehuis van Borger-Odoorn staat in Exloo, dorp met 1600 inwoners op de Hondsrug. Een karakteristiek esdorp tussen de bossen, geliefd bij toeristen. Het is een kwartier met de auto vanaf Greta Doll in Nieuw Buinen, waar de lintbebouwing in het ontgonnen open landschap een totaal ander beeld geeft.

,,Exloo is geweldig”, zegt Bert Wijkel (72), die met zijn vrouw in een hoekwoning aan de Hoofdstraat woont. ,,De mensen zijn hartelijk, heel positief. Ze groeten elkaar hier nog op straat, en maken een praatje.”

Hij is op deze koude januaridag aan het werk in de tuin. Gepensioneerd maar altijd bezig. Hij zet de kruiwagen aan de kant, loopt de hal door waar de 18 jaar oude raskat in diepe slaap is en nodigt uit aan de keukentafel.

Wijkel groeide op in een arbeidersgezin in Nieuw-Amsterdam en weet nog goed hoe het was toen hij zijn eerste huis kocht met subsidie van het Rijk. ,,De hypotheekrente was 11 procent. We dachten dat we nooit meer op vakantie zouden kunnen.”

Het ging andersom. Juist de huizenbezitters profiteerden van de welvaartsgroei. Hun vermogen nam toe, dat ging vanzelf. De Wijkels woonden dertig jaar vrij en buiten in Odoorn en streken een paar jaar geleden neer in Exloo. Minder grond om het huis dus minder werk, dichterbij de voorzieningen. Ze hebben nog een goede conditie, maar de jaren gaan tellen.

Toch voelt het soms raar. Ze zijn blij met hun huis. Graag zouden ze hun kleinkinderen ook zoiets gunnen. Maar door slecht beleid van corporaties en overheden, het tekort aan woningen en de exorbitant hoge huizenprijzen, is het voor de jonge generatie moeilijk om aan een betaalbare woning te komen. En al helemaal in Exloo.

,,Zo zou het niet moeten gaan.”

Voor zichzelf is Wijkel tevreden. Hij is zijn vertrouwen niet verloren. Wel maakt hij zich zorgen over de toekomst. Over zijn kleinkinderen die het niet vanzelfsprekend even goed of beter krijgen dan hun ouders. En dan heb je ook nog die pandemie.

,,Ik kom uit een links arbeidersnest maar ik heb lang VVD gestemd. Dit keer denk ik dat ik een andere keuze ga maken. Het zal toch socialer moeten.”

Terwijl het vertrouwen in de politiek op een dieptepunt lijkt te zijn beland, en de samenleving barsten vertoont, zijn op 16 maart de gemeenteraadsverkiezingen. De lokale democratie is aan zet. En die heeft een groot voordeel ten opzichte van Den Haag: nabijheid.

,,Mensen hebben meer vertrouwen in de lokale politiek dan in de nationale”, zegt bestuurskundige Caspar van den Berg van de Rijksuniversiteit Groningen. Het verschil is groot: nationaal is het vertrouwen 37 procent, lokaal 67 procent. ,,De gemeente staat dichterbij mensen. Die overheidslaag voelt als meer van hén.”

Dat de opkomst bij de raadsverkiezingen veel lager is dan bij die voor de Tweede Kamer staat los van dat vertrouwen, aldus Van den Berg. Dat komt deels doordat mensen de lokale politiek minder belangrijk vinden. De grote beslissingen worden in Den Haag genomen, zo is het gevoel – zelfs nu belangrijke taken als de jeugd- en thuiszorg onder de gemeenten vallen. ,,En wat burgers in de media meekrijgen van de politiek is toch vooral het Haagse spel.”

Dat heeft wél lokale gevolgen: de stemverhoudingen bij de gemeenteraadsverkiezingen volgen vaak de landelijke trend. ,,Zo was het ooit een bonus als je in een gemeente uitkwam voor een landelijke partij. Dat werd gezien als professioneel, je had korte lijntjes met Den Haag. Tegenwoordig is het eerder een blok aan het been.” Wie verbonden is aan de landelijke politiek wordt met wantrouwen bekeken.

Deze trend geeft lokale partijen de wind in de zeilen. Wat weer als onbedoeld gevolg kan hebben dat geluiden uit de regio minder makkelijk doorklinken in Den Haag, omdat lokale bestuurders minder vaak partijgenoten in het kabinet of de Tweede Kamer hebben zitten.

Om tweedeling in de samenleving tegen te gaan en te zorgen dat iedereen wordt gezien en gehoord, is het belangrijk dat gemeenten de problemen van hun regio aankaarten in Den Haag. Tegelijkertijd, vindt Van den Berg, moeten gemeentebesturen ook naar zichzelf kijken. Hoe dicht bij hun burgers zijn ze nog echt?

,,Door herindelingen en digitalisering zijn gemeenten zelf ook minder benaderbaar geworden. het lokale voorzieningenniveau is de afgelopen 20 jaar in het hele land lager geworden, maar op het platteland het meest. Door herindeling voelen sommige dorpen zich niet meer vertegenwoordigd, de afstand tot het gemeentehuis is ook fysiek groter geworden. Als de overheid nergens te bekennen is, zullen mensen sneller hun vertrouwen in het bestuur verliezen.”

Greta Doll is tevreden over de gemeente Borger-Odoorn. Zo negatief als ze is over ‘die ratten’ in Den Haag, zo positief is ze over de voorzieningen die de gemeente haar biedt. ,,Het is hier echt zó goed geregeld.”

Doll worstelt met haar gezondheid. Ze rijdt in een scootmobiel – ‘ik ben nog maar 43, ik schaam me dood’ – en krijgt huishoudelijke hulp. ,,Eerst wilde ik het niet hebben, maar vanuit de gemeente zeiden ze: je hebt het nodig, neem het nou maar aan.”

Eigenlijk zou ze dolgraag in Stadskanaal willen wonen, de plaats waar Nieuw Buinen aan grenst en die zo veel meer verwant voelt dan een dorp als Exloo. ,,Ik blijf hier vanwege de voorzieningen. Mijn broer woont in Stadskanaal, en die krijgt veel minder hulp dan ik in Borger-Odoorn. Er zijn hier zo veel potjes. Aan het begin van het jaar krijg ik zomaar geld voor mijn kinderen, voor laptops en zo. En ze vergeten mij ook niet.”

Nu de gemeenten veel zorgtaken van Den Haag hebben overgenomen, ontstaan ook onderling verschillen. In Borger-Odoorn hebben minder bewoners hulp nodig dan in Stadskanaal, en dat werkt door in de gemeentefinanciën. Stadskanaal heeft grote moeite de voorzieningen in stand te houden, wat weer kan leiden tot onvrede onder de inwoners die daarvan afhankelijk zijn.

Doll heeft wél vertrouwen in de lokale politiek. ,,Die zijn er voor de regio, dat is anders. Wel jammer eigenlijk, dat je de politici van de gemeenten niet veel ziet op televisie of zo.”

Ze zal zeker gaan stemmen in maart. Al denkt ze, eerlijk gezegd, niet dat het veel uitmaakt. Sympathiek die gemeenten, maar het is niet het echte werk.

Uiteindelijk trekken ze toch in Den Haag aan de touwtjes.

,,Juist de mensen die het meest afhankelijk zijn ván de overheid hebben wel heel weinig vertrouwen ín die overheid”, constateert econoom Sjoerd Beugelsdijk van de Rijksuniversiteit Groningen, schrijver van het boek De Verdeelde Nederlanden over tweedeling en polarisatie in de samenleving. Ook hij schetst een kloof en maakt zich zorgen over een deel van Nederland dat niet meer meedoet (of kan doen).

Beugelsdijk ziet hoe de winnaars en de verliezers van de globalisering tegenover elkaar komen te staan. De hoogopgeleide kenniswerkers in de grote steden profiteren en voelen zich wereldburger, de minder geschoolde bewoners van volkswijken en dorpen zien hun zekerheden verdwijnen en verliezen het vertrouwen.

Dat zijn de uitersten, waar nog een meer tevreden middengroep tussen zit, maar de zorg over tweedeling en polarisatie in de samenleving neemt toe. Zeker nu de coronacrisis de verschillen heeft uitvergroot (zit je in lockdown driehoog achter of in een vrijstaand huis met een lap grond?) en een extra tweedeling heeft gecreëerd: die tussen gevaccineerden en ongevaccineerden.

Volgens econoom Beugelsdijk liggen het kapitalisme en liberalisme daaraan mede ten grondslag. ,,Na de val van de Muur en de ondergang van het communisme dachten we dat wij het perfecte politieke en economische systeem hadden. Nu zie je overal de problemen van dat systeem steeds duidelijker, zoals inkomensongelijkheid en de klimaatcrisis.”

Op lokale schaal, in de gemeenten, is het vooral de ‘efficiëntie-obsessie’ die leidt tot de afstand tussen overheid en burger, aldus Beugelsdijk. ,,Alles moest decennialang zo efficiënt mogelijk worden georganiseerd: overheidsdiensten, onderwijs, zorg, politie. Het hele publieke domein. De mensen die daar werken worden gestuurd door de cijfers. Agenten moeten zoveel bonnen uitschrijven per jaar, jeugdzorg moet zoveel kinderen laten uitstromen, de thuiszorg moet elk kwartier verantwoorden.”

Zo gaat het ook bij de (lokale) overheid. ,,Ik ken echt geen enkele ambtenaar die het leuk vindt om burgertje te pesten. Maar ze zitten ook met die cijfers, die efficiëntieprikkels. Alles moet meetbaar zijn en daar worden mensen op afgerekend. Ik hoorde laatst iemand zeggen: er is geen kijk- en luistertijd meer.”

Ook dat gaat over vertrouwen. Het probleem is niet alleen dat veel mensen geen vertrouwen meer hebben in de overheid, maar ook dat de overheid geen vertrouwen heeft in mensen. ,,Dat systeem moet echt anders”, zegt Beugelsdijk. ,,En ik denk dat we nu op een kantelpunt staan. Het probleem wordt gezien. Versterkt door de toeslagenaffaire, versneld door de pandemie die de verschillen genadeloos blootlegt.”

Ook in Nieuw Buinen, in dezelfde straat als Greta Doll, woont Koen Drenthe. Hij zit met de laptop op schoot voor het raam. Hij werkt thuis. Naast hem op de bank ligt zijn grieperige dochtertje, die steeds weer in slaap valt bij haar tekenfilm.

Drenthe is 30 jaar oud, heeft een goeie baan als manager in de ICT, zijn vrouw is zwanger van hun tweede kind. Vooral vanwege de benodigde hoge eigen inleg, kunnen zij maar een laag hypotheekbedrag krijgen. Daarom zitten ze vast in een sociale huurwoning waarvoor ze met hun huidige inkomens helemaal niet meer in aanmerking zouden komen.

Veel zaken in de huidige maatschappij zijn krom, ziet Koen Drenthe. Zoals de woningmarkt. Of het hele gedoe met toeslagen. ,,Toen ik ging werken en na jaren krap zitten eindelijk een normaal inkomen had, moest ik meteen voor máánden huur- en zorgtoeslag terugbetalen. Verdiende ik eigenlijk minder dan als ik op de bank was blijven zitten.”

Hij is nog steeds aan het afbetalen, maar hij kan het zich veroorloven. Door zijn opleiding en werk heeft hij genoeg perspectief. ,,Wij redden ons wel.” In zijn straat ziet hij hoe sommige mensen vastzitten. Soms omdat ze zelf verantwoordelijkheid afschuiven, soms ook door het systeem, door de regels die te pas en te onpas veranderen, die tegenstrijdige prikkels die er niet toe aanzetten om te gaan werken.

,,Ik maak me wel eens zorgen om mijn buren. Succes en geluk liggen vooral bij jezelf, vind ik. Maar niet iedereen is daartoe in staat, of krijgt de kans daartoe.”

Hij heeft mensen dichtbij hem staan die hun vertrouwen in de overheid allang verloren hebben. Hij niet. ,,Ik zie wel dat er dingen niet goed gaan, toch geloof ik niet dat het kabinet of de overheid dat expres doet” Hij is positief. Bewust. ,,Ik wil op mensen vertrouwen. En als ik dan een keer in de rug wordt gestoken, moet dat maar.”

Josse de Voogd ontdekte bij het maken van de Atlas van Afgehaakt Nederland een interessante zone van gebieden in Nederland waar de inkomens en het opleidingsniveau lager zijn dan gemiddeld, maar waar toch meer vertrouwen in elkaar én in de overheid bestaat. De ‘burgersschapszone’, noemt De Voogd dat, een strook die grofweg loopt van zuidwest naar noordoost. In die gebieden wordt relatief meer vrijwilligerswerk gedaan, is meer sociale samenhang.

,,Ook dat heeft invloed op vertrouwen. Het gaat niet alleen om inkomen en opleiding. Dat wordt wel eens over het hoofd gezien. Als je het op de kaart uittekent zie je verschillen tussen gemeenschappen die in de statistieken over Nederland als geheel minder naar voren komen.”

Sociale samenhang is een medicijn tegen wantrouwen. Het lastige is alleen: sociale samenhang kun je niet afdwingen. De verschillen die de atlas van De Voogd blootlegt zijn diepgeworteld. Die burgerschapszone in het van oudsher dominante protestantisme, de scheidslijn binnen de gemeente Borger-Odoorn in de geschiedenis van het landschap.

Aan de andere kant geeft dat ook houvast: die wortels ruk je niet zomaar los. Alle globalisering, digitalisering en individualisering ten spijt.

In een samenleving die steeds meer verdeeld raakt, kan juist de lokale gemeenschap een anker zijn. Houvast geven. Je vertrouwt je buurvrouw sneller dan een wildvreemde, omdat je weet wat je aan haar hebt. En in de nabije omgeving is het nu eenmaal moeilijker om verschillen te negeren dan wanneer je ze niet direct voor je neus ziet.

Het vertrouwen dat burgers nog wél hebben in de lokale democratie en gemeentepolitici kan zeer waardevol zijn in een samenleving waarin groepen steeds vaker tegenover elkaar staan. Gemeenten moeten dat koesteren en zorgen dat ze dichtbij blijven, betogen Caspar van den Berg en Sjoerd Beugelsdijk. Oppassen met de herindelingen die de afstanden weer groter maken. Fysiek en gevoelsmatig.

Gewoon het gemeentehuis kunnen binnenlopen, iemand achter het loket om te helpen, dat soort ogenschijnlijk simpele dingen zijn van groot belang. Zeker voor burgers die moeite hebben om aan te haken.

,,Je kunt door groter te worden misschien wel aan bestuurskracht winnen”, zegt Van den Berg. ,,Maar wat heb je daaraan als je het vertrouwen verliest?”

In Exloo verlaat een ouder echtpaar langzaam schuifelend het gemeentehuis van Borger-Odoorn. Hij leunt op een stok. En op haar. Ze zijn onderweg naar hun autootje. Ze komen uit Nieuw Buinen.

Hij maakt grappen. Zij lacht.

In het gemeentehuis kwamen ze voor nieuwe identiteitskaarten, en een rijbewijs. Samen 178 euro! Maar verder hebben ze geen problemen met de gemeente hoor, en dat kwartiertje rijden is ook niet erg. Ze zijn met pensioen, en hebben alle tijd. Nooit zouden ze ergens anders willen wonen dan in Nieuw Buinen.

Bij de auto kijkt hij nog even om zich heen. Naar boven, waar hier in Exloo oude bomen het beeld bepalen.

,,Ik zie wel een verschil”, zegt hij dan met spottende glimlach. ,,Hier hebben ze géén windmolens.”