Van kernraket tot Zwarte Piet: heeft demonstreren zin? 'Ik kan geen ingrediëntenlijstje geven waarvan ik zeg: als je nou a, b, en c doet, komt het helemaal goed'

Met een grote bus vertrekt vrijdag een groep studenten richting de Koekamp in Den Haag om actie te voeren.

De eisenlijst is best lang. Ze strijden voor een hogere basisbeurs, willen dat de bezuinigingen op het onderwijs van tafel gaan en zijn tegen de langstudeerboete. Deze boete heeft het kabinet in petto voor studenten die langer dan een jaar extra over hun studie doen. Zij moeten drieduizend euro betalen bovenop het collegegeld. De boete moet ervoor zorgen dat minder studenten vertraging oplopen.

Volgens studenten, onderwijsinstellingen en andere betrokkenen heeft dit plan een averechts effect, omdat het studenten onder meer ontmoedigt om überhaupt te gaan studeren. Tijd voor actie, vinden zij.

Het aantal demonstraties neemt sinds 2009 toe. Voor 2024 staat de teller van aangemelde demonstraties in de gemeente Groningen op 102 (in heel 2023 waren het 115). Met zoveel acties rijst de vraag: heeft het zin?

„Dat ligt eraan hoe je succes definieert”, zegt hoogleraar Jacquelien van Stekelenburg aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Zij onderzoekt waarom mensen protesteren bij grote sociale veranderingen. „De meest in het oog springende vorm van succes van een demonstratie is als de autoriteit, bijvoorbeeld de overheid, bereid is om te bewegen. Een demonstratie kan ook als doel hebben om de publieke opinie te beïnvloeden. Of om solidariteit te krijgen van mensen die misschien niet direct met het issue te maken hebben.”

In het geval van de studentendemonstratie deze vrijdag is het doel dat de langstudeerboete en de bezuinigen van tafel gaan en de basisbeurs omhoog. De boeren wilden de stikstofplannen naar de prullenbak wijzen. Vrij duidelijke doelen. Bij de pro-Palestinademonstraties is het doel breder. Daar gaat het onder meer om bewustzijn creëren, banden verbreken en steun betuigen.

Dat maakt het succes van protestacties moeilijk om te onderzoeken. „Je kunt geen experiment opzetten waarbij je een onderwerp de ene keer mét demonstratie aan de kaak stelt, en de andere keer zonder.” Wat het nog lastiger maakt is dat een demo vaak in een repertoire van verschillende acties plaatsvindt. Denk aan petities, flyers, sit-ins en campagnes op sociale media. „Ik kan daarom geen ingrediëntenlijstje geven waarvan ik zeg: als je nou a, b, en c doet, komt het helemaal goed.”

Toch zijn voorbeelden bekend van demonstraties die overduidelijk resultaat hadden. „Ik denk dan meteen aan de grootste demonstratie ooit in 1983”, zegt Van Stekelenburg. Meer dan een half miljoen mensen gingen de straat op tegen de stationering van kruisraketten in Nederland. „Hier werd jarenlang campagne voor gevoerd. De organisatie achter de actie had een groot netwerk en zat in de haarvaten van dorpen en steden waardoor zij heel veel mensen kon mobiliseren.”

Het plan ging van tafel. Of dat door de actie kwam, ligt eraan wie je het vraagt. „De actievoerders claimden het succes. Maar de Tweede Kamerleden zeiden naderhand dat ze toch al van plan waren er niet mee door te gaan”, zegt Van Stekelenburg.

Een ander voorbeeld is de ‘Nederland verdient beter’-campagne uit 2004, de laatste grote vakbondsdemonstratie in Amsterdam. „Hier is het succes duidelijk. De vakbonden waren uit het overleg over het prepensioen gezet. In reactie daarop werd een grote demonstratie opgezet. De maandag na de actie zaten de vakbonden weer aan de onderhandelingstafel.”

Of dat écht door de demonstratie kwam, is niet helemaal duidelijk. Maar in de nacht van 5 en 6 november, iets meer dan een maand na de demonstratie, werd een akkoord bereikt tussen de vakbeweging en het kabinet. De meest omstreden ingrepen bij het prepensioen en de sociale zekerheid werden geschrapt.

De acties van Kick Out Zwarte Piet hebben ook zin gehad. In relatief korte tijd heeft de groep de publieke opinie over Zwarte Piet weten te veranderen. In 2011 vond een ruime meerderheid dat Zwarte Piet moest blijven. In 2015 vond minder dan de helft van de Nederlanders dat. „Het is een prachtig voorbeeld van hoe je iets wat cultureel verweven is, toch op de agenda kunt zetten”, zegt Van Stekelenburg. „Het gaat in de kern om institutioneel racisme. Zij hebben er een concreet en zichtbaar aspect uitgehaald, dat jaarlijks terugkeert, om een culturele verandering te bewerkstellingen.”

Kortom: acties kunnen zin hebben. Goed nieuws voor de studenten die vrijdag in de bus stappen. De demonstratie op de Koekamp begint om 12:00 uur.