Doodshoofd tussen de bloemen als vermaning naar de ijdele mens | Kunst kijken met Eric Bos

Het Rijksmuseum heeft voor het eerst in zijn geschiedenis een schilderij van Maria van Oosterwijck (1630-1693) in huis, een zogenoemd vanitas stilleven, zo’n schilderij waar tussen de bloeiende bloemen en sieraden een doodshoofd is te zien.

Vanitas schilderijen waren niet voor de mooiigheid, maar bedoeld als vermaning. Om de mensen eraan te herinneren dat het leven eindig is en we dat niet moeten verknoeien met ijdelheid, verspilling en leeghoofdigheid. Maar hoe mooier geschilderd, hoe beter de boodschap over kwam, dat wel.

Maria van Oosterwijck was afkomstig uit een predikantenfamilie in Delft, werkte in Amsterdam en schilderde het Vanitasstilleven rond 1690. Ze was een van de succesvolste Amsterdamse schilders en daarom is het vreemd dat in ons land alleen het Mauritshuis een schilderij van haar bezit.

Vermaard vanwege haar superieur geschilderde stillevens leverde ze aan de Europese hoven. Haar Vanitasstilleven behoort tot de schilderijen waarvoor je op stap wilt gaan om het in het echt te zien. Daarom heeft het Rijksmuseum het sinds begin deze maand, na aankoop in 2023 voor 1,3 miljoen euro, in de eregalerij opgehangen.

Wat we zien is een stenen tafel met een vaas met bloemen, met daaromheen allerlei objecten die een symbolische functie hebben. Een kistje met gouden munten (hoe rijk je ook bent, de dood maakt geen verschil), een medaillon, een klokje, een lazarusklepper (door melaatsen gebruikt als waarschuwing), twee sinaasappels, een bijbel, een takje met rozen met als hoogtepunt een stralende zonnebloem.

Maar daar prijkt tevens dat doodshoofd. Maria van Oosterwijck heeft de schedel versierd met een bloemenkrans wat het extra griezelig maakt.

Het meest bijzondere is een blad papier onder het doodshoofd, waarop een lijst van de objecten, de Tien Geboden in het Hebreeuws, en verwijzingen naar Bijbelteksten zijn geschreven. Een uniek detail. Daar heeft ze veel werk aan gehad.

Sowieso is ze lang met het schilderij bezig geweest, het Rijksmuseum laat weten dat tijdens de restauratie een deels andere voorstelling onder de huidige verborgen zit en de schilder allerlei aanpassingen deed. Kennelijk was ze lange tijd niet tevreden.

Van haar hand zijn nog maar zo’n dertig schilderijen bekend, maar in werkelijkheid had ze een grote productiviteit. Het meeste is in de loop van de tijd verloren gegaan. Ook kunst, net als ander bezit, is uiteindelijk ijdel in het aanzien van de dood.

Voor het Rijksmuseum dat in de trend meegaat om meer werk van vrouwelijke kunstenaars in bezit te hebben en te tonen, is het schilderij een prachtige en belangrijke aanwinst. Een parel in de collectie. Het is een meesterwerk, door de levendigheid, frisheid en sierlijkheid van het geheel en de superioriteit waarmee alles is geschilderd.