Vapen met smaakje verboden? Zo gaat het er aan toe in Groningen. ‘Binnen vijf minuten een dealer op het schoolplein’

Zelfs met een gevoelstemperatuur onder het vriespunt verzamelen pakweg twintig leerlingen van het Werkman Stadslyceum in Groningen zich buiten in de pauzes. Het is midden februari en bijna voorjaarsvakantie. Aan hun lippen verschijnen kleurrijke apparaten met smaken als crystal cotton candy ice en kiwi passion guava. Het smaakjesverbod dat sinds 1 januari 2024 van kracht is, heeft hier nog weinig effect. Scholieren beschrijven hoe vapen van onschuldig pauzeritueel tot een verslaving is geworden: ,,In de tweede probeer je het eens, in de derde is iedereen om.” 

Uit onderzoek van het Trimbos-instituut blijkt dat zoete en fruitige smaakstoffen vapen extra aantrekkelijk maken voor jongeren. Sinds het smaakjesverbod mogen alleen nog vapes met tabaksmaak verkocht worden. Zo hoopt de overheid het gebruik onder jongeren terug te dringen. Brancheorganisaties en verkopers waarschuwden in 2023 dat de handel in vapes door dit verbod niet zou afnemen, maar zich volledig verplaatst naar het illegale circuit. Een jaar na het verbod krijgen zij gelijk.

Met het Nationale Preventieakkoord streeft de Rijksoverheid naar een rookvrije generatie in 2040. Het doel is jongeren te laten opgroeien in een omgeving waarin niet gerookt wordt, zodat zij minder snel in aanraking komen met nicotinehoudende producten. Het akkoord moet ervoor zorgen dat de verkoop en gebruik van tabak en vapes stapsgewijs wordt verminderd. Meer dan honderd organisaties in de provincie Groningen zijn aangesloten bij het initiatief ‘Rookvrije Generatie’, waaronder scholen en sportverenigingen. 

Toezicht houden op het rookgedrag van leerlingen vinden scholen lastig. Nederlandse scholen zijn verplicht rookvrije pleinen te realiseren, maar wat daarbuiten gebeurt ligt niet binnen hun macht. Dat controle maar tot op zekere hoogte uitvoerbaar is, beaamt leerling coördinator Henri Boer. Op het Montessorilyceum Groningen waar hij werkt, geldt een totaalverbod op roken en vapen op het terrein. Maar wat er 10 meter buiten het schoolplein gebeurt, is niet aan scholen. Zodra leerlingen een stap buiten het rookvrije gebied zetten, komen sigaretten en vapes gewoon weer tevoorschijn, vertelt Boer. ,,En dan? Eenmaal buiten de poort is de invloed beperkt.’’

Scholen bepalen zelf welk beleid zij voeren met betrekking tot middelengebruik, waaronder ook vapen. Rob Schoenmakers, muziekdocent op het Harens Lyceum, vertelt dat als een leerling wordt betrapt met een vape, de docent deze moet innemen. Dit leidt soms tot hevige reacties van leerlingen. Docenten krijgen dreigende woorden naar hun hoofd geslingerd: ,,Zo van, ik weet je wel te vinden”, vertelt Schoenmakers. Hij merkt dat niet alle docenten zich even comfortabel voelen om leerlingen aan te spreken. ,,Het zijn gewoon boze jongeren. Ik kan daar goed tegen en daarover in gesprek gaan, maar daar zit wel veel verschil in.” 

Gemeenten hebben weinig grip op gebruik en verkoop van vapes met smaakjes. ,,We doen van alles op het gebied van middelenpreventie, maar specifiek hierop is het lastig”, zegt Stella Betten, ambtenaar middelengebruik van de gemeente Groningen. Er is wel een preventie- en handhavingsplan, maar dat bevat nauwelijks concrete maatregelen over vapes met smaakjes. Effectief optreden blijft daardoor uit. ,,Als gemeente ben je vooral afhankelijk van landelijke wetgeving en toezicht ligt bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA, red.). Wij kunnen daar lokaal weinig tegen beginnen”, aldus Betten.

Wanda de Kanter, longarts en voorzitter Rookpreventie Jeugd, vindt dat de overheid meer kan doen om het vapegebruik onder jongeren terug te dringen. De Kanter benadrukt dat nog niet is aangetoond dat voorlichting door ouders of scholen, zoals de campagne #vapenjouwkeuze, effectief is om vapen te ontmoedigen. Staatssecretaris Vincent Karremans heeft een plan opgesteld waarbij miljoenen worden vrijgemaakt voor handhaving door de NVWA. Een goede ontwikkeling, vindt De Kanter.

Zij hoopt dat hiermee een einde komt aan het verleggen van de verantwoordelijkheid: ,,Ze wilden niets liever dan de kinderen en ouders verantwoordelijk maken.” Verscherpte handhaving moet daar dus verandering in brengen: ,,Allemaal nog geen beleid maar in ieder geval enige actie”.

Naast de blauwe lijn die het einde van de rookvrije zone markeert, wisselen de scholieren van het Werkman Stadslyceum verschillende smaken vapes uit. Het kost hen weinig moeite om aan de illegale apparaten te komen, vertelt scholier Stefan (15, niet zijn echte naam). Op Snapchat, een app waarop gebruikers relatief anoniem met elkaar kunnen chatten, sturen vapedealers foto’s met prijslijsten rond. Als een dealer weer voorraad heeft, sturen jongeren dit door in groepen op de app. Op het schoolplein lopen ook leerlingen rond die zelf handelen in illegaal verkregen vapes. ,,Als ik nu een vape zou willen, staat hier over vijf minuten een dealer op het schoolplein.” 

Een deel van de handel in vapes vindt plaats binnen vriendenkringen, waarbij jongeren die zelf vapen uiteindelijk ook zijn gaan handelen. Boris (21) – niet zijn echte naam – dealt ruim anderhalf jaar in vapes. Een vriend die al in de handel zat bracht hem in aanraking met het dealen. ,,In het begin had ik niet echt een keus en had ik geld nodig, daarna werd het gewoon makkelijk geld verdienen.”

Eerst verkocht hij het alleen aan vrienden, maar al snel breidde zijn klantenkring zich uit. Zijn handel verkoopt hij vooral via WhatsApp. Wanneer hij een nieuwe lading heeft, stuurt hij een bericht in een chat met acht goede vrienden. Zij sturen het bericht en zijn nummer vervolgens door in andere groepsgesprekken.

De NVWA ziet toe op de handhaving van het verbod bij importeurs, online en bij winkels. Dit doen zij ‘risicogericht’, aan de hand van meldingen en eigen onderzoek. De organisatie verwacht dat dealers door het verkoopverbod zelf vapes bestellen in het buitenland, of via een tussenhandel naar Nederland halen. ,,Het is daarom van belang om op te treden aan het begin van de handelsketen”, vertelt woordvoerder Saïda Ayhad. ,,Wij werken samen met de douane en gaan na hoe we controles aan de grens kunnen doen op vapes met smaakjes. Op die manier kunnen we de aanvoer naar Nederland van vapes met smaakjes stoppen.”

Wie op het internet zoekt naar een vape, is snel voorzien van een scala aan websites waarop exporteurs hun handel tentoonstellen. Hier kun je eenvoudig vapes kopen en laten bezorgen. Bedrijven achter deze websites zijn vaak gevestigd in landen waar verkoop niet illegaal is en de vapes goedkoop te verkrijgen zijn. Ook Nederlandse dealers komen op deze manier aan hun vapes: ,,Ik bestel ze gewoon in Tsjechië en laat ze bezorgen op een adres in Berlijn.” Verzending naar Nederland vindt hij te riskant, vertelt Boris.

Via een vriend die ook in vapes handelt komen de vapes bij een tussenhandelaar in Duitsland terecht. In Duitsland is de verkoop en import van vapes voor handelsdoeleinden legaal. ,,Vanaf Duitsland laten we de vapes met DHL naar Nederland versturen. In een andere doos, zodat het niet makkelijk te herkennen is”, vertelt Boris. Met een slinks trucje omzeilen dealers zo de Nederlandse douane en de NVWA. 

Een maandagavond in Groningen. Het is 10 uur wanneer supermarkten hun rolluiken langzaam laten zakken. Nachtwinkels in de binnenstad maken zich op om het publiek te verwelkomen. Verzoeken om sigaretten en vapes moeten ze sinds nieuwe wetgeving afslaan. ,,Dat mag niet meer hè… is illegaal, helaas”, weet een winkelier in de Nieuwe Ebbingestraat te vertellen. 

Waar de één verzonken in zijn telefoon achter de toonbank staat, rommelt een ander nog wat door de voorraad. Op dit tijdstip is het nog rustig in de winkels. „Waar ben je naar op zoek?” klinkt het. De vraag of hier nog vapes met smaakjes worden verkocht veroorzaakt een korte stilte, gevolgd door een bestuderende blik: ,,Wacht hier.” Een tripje naar het magazijn levert vier smaken op. Ze liggen uitgestald in zijn hand. De keus valt op watermelon ice, 600 puffs voor 12 euro. ,,Stop in je zak, in je zak!” beveelt hij na aankoop. 

Een stukje verderop valt de deur bij binnenkomst eveneens hoorbaar in het slot. De winkelier kijkt ongeïnteresseerd op van zijn telefoon. Ook hier is de voorraad nog niet gesleten. Zonder aarzeling haalt de jongen achter de kassa Red Mojito onder de toonbank vandaan. ,,Wel cash hè”, zegt hij. In een handomdraai is het geregeld. 

In twee van de zeven bezochte nachtwinkels in de binnenstad van Groningen heb je voor iets meer dan een tientje een vape. Dat komt overeen met resultaten van de landelijke NVWA-inspecties. Van de 195 door de NVWA geïnspecteerde winkels houdt een kleine driekwart zich aan het verbod. Maar fysieke winkels zijn niet de meest populaire route, vertellen scholieren van het Werkman Stadslyceum. Vaker wijken jongeren uit naar Snapchat en Whatsapp. 

Om na te gaan of er online tabak en vapes worden verkocht, monitort de NVWA socialemediakanalen. Posts waarin vapes te koop worden aangeboden, worden door de NVWA gemeld aan het betreffende platform. Het platform wordt verzocht deze te verwijderen. In de eerste helft van 2024 zijn op deze manier 1059 berichten van verkoopplatforms en sociale media verwijderd, laat de NVWA op haar website weten.  

Maar contact over verkoop van vapes gaat veelal via privéchats. Namen van dealers op Snapchat gaan rond in klaslokalen, op het plein en bij sportclubs. Met een eenvoudige zoekopdracht op gebruikersnaam voeg je in één klik een dealer toe en kun je chatten. In een ‘story’, welke 24 uur zichtbaar is, laat de dealer vaak zien wat er die avond of week te verkrijgen is. Dealer en koper ontmoeten elkaar op afgesproken locatie, of rondom de school waarop ze beiden zitten. ,,Ik heb een dealer van 25, maar ook gewoon een dealer op school”, vertelt een scholier.

Minder anoniem is dealen via Whatsapp. Dealers willen soms weten wie hun nummer heeft doorgestuurd, ‘safe spelen, hete dagen’, verklaart een dealer. Het antwoord ‘via via’ volstaat. Kies een smaakje, tijd en plek en de koop is rond. Het traceren van dealers op sociale media is een obstakel voor handhaving van de NVWA op deze kanalen. „De NVWA heeft geen boetes gegeven aan accounthouders; die zijn vaak ook niet te achterhalen”, laat woordvoerder Ayhad weten.

Een groeiende zorg onder gezondheidsdeskundigen is het veelvuldig gebruik van vapes onder jongeren. Aanvankelijk werden vapes beschouwd als een minder schadelijk alternatief voor sigaretten. ,,Volstrekt onbetrouwbare claims”, stelt De Kanter. ,,Iedereen herhaalt een onderzoek uit 2013 waar een clubje ‘onderzoekers’ met de natte vinger schatte dat het 95 procent minder schadelijk zou zijn. Daar is geen enkel bewijs voor.” 

Het Amerikaanse tijdschrift Tobacco Control publiceerde vorig jaar onderzoek naar de lichamelijke gevolgen van vapen. De studie toont aan dat bij het inhaleren van de damp giftige metalen vrijkomen in de longen, die zich uiteindelijk door het hele lichaam verspreiden. Deze metalen kunnen blijvende schade veroorzaken.

Om de overheidsdoelen van een gezonde nieuwe generatie te waarborgen, is het belangrijk dat vapen wordt ingedamd. Nu zijn er voor jongeren nog veel routes om aan vapes te komen. De meeste doen dat via sociale media en dat kan door de NVWA nauwelijks gehandhaafd worden. Via tussenhandelaren in het buitenland blijven de vapes uit handen van de douane.

De Kanter pleit voor nationale wetgeving die het kopen van vapes verbiedt. Zo’n verbod kan de nodige aanvulling zijn op het huidige beleid, dat onvoldoende effectief is om de handel in vapes te beteugelen. Dat het verkopen van vapes onwettig is, maakt voor de koper niet uit. Degenen die de wet daadwerkelijk overtreden, laten zich door het huidige beleid ook niet afschrikken. Vapedealer Boris: ,,Ik ben zelf niet zo bang om gepakt te worden, mijn naam staat nergens bij. Ik maak me er niet zoveel zorgen om.”