Hoogleraar Alette Smeulers uit Groningen doet al 30 jaar onderzoek naar geweld. 'Gedachte dat meeste mensen deugen is gevaarlijk'

Als kind was Alette Smeulers (57) uit Groningen dol op verzetsromans uit de Tweede Wereldoorlog. Ze vond ze zo spannend om te lezen. Wat moet je moedig zijn om bij het verzet te gaan als er zoveel op het spel staat.

Na een tijdje begonnen andere vragen aan haar te knagen. Iedereen wil toch, als hij of zij de keuze krijgt, de held zijn en niet de slechterik? Waarom zijn er dan nazi’s?

Smeulers zit aan de eetkamertafel in haar woning in de Rivierenbuurt. Achter haar staat, zoals in veel huizen van hoogleraren het geval is, een enorme, uitpuilende boekenkast.Opvallender dan de grootte van de kast, is de inhoud. Voor verzetsromans geen plek. De titels op de ruggen van de pillen zijn serieuzer: Hitlers hofhouding, Heinrich Himmler, Eichmann, De Drogist, Herinneringen aan Srebrenica, Genocide Darfur, ISIS, Four Hours in My Lai. Allemaal boeken over verschrikkelijke mensen of vreselijke gebeurtenissen.

Die knaagvragen die haar als tiener dwars zaten, zijn blijven hangen. Ze heeft haar hele carrière eraan opgehangen. Smeulers is hoogleraar internationale misdrijven aan de Rijksuniversiteit Groningen. Al dertig jaar doet ze onderzoek naar daders van extreme vormen van massaal en politiek geweld, zoals genocide, oorlogsmisdrijven en terrorisme.

Onlangs bracht ze zelf het boek Perpetrators of Mass Atrocities - Terribly and Terrifyingly Normal? uit. In veertien hoofdstukken beschrijft ze verschillende soorten daders. Van Vladimir Poetin tot nazi-arts Josef Mengele. Met het boek wil ze bijdragen aan een betere wereld.

Door te snappen hoe daders denken, hoopt ze dat duidelijk wordt hoe je tot ze door kunt dringen. Zo kan mogelijk voorkomen worden dat situaties uit de hand lopen. ,,Niet alle daders zijn hetzelfde. Sommigen worden gedreven door ideologie, anderen door angst, weer anderen door gewin. Als je weet met wat voor dader je te maken hebt, kun je effectiever actie ondernemen.’’

Haar belangrijkste conclusie? ,,De grootste fout die we kunnen maken, is denken dat een dader totaal anders is dan wijzelf’’, zegt Smeulers. Dat is namelijk niet zo. ,,Als je daders wegzet als monsters of denkt dat dat nu eenmaal de aard van het beestje is, doe je hetzelfde wat zij doen en los je niets op. Dadersverdelen de wereld in goed en kwaad en zien zichzelf als de goeden die vechten tegen de kwaden. Op dat moment kun je niet meer kritisch naar jezelf kijken.’’

Wie diep in die gedachte wegzakt kan uiteindelijk terechtkomen bij heftige ideeën.,,Bijvoorbeeld dat alle slechte mensen wegmoeten om een betere wereld te creëren. Zo’n gedachte is genocidaal.’’

Het is beter om je te realiseren dat iedereen tot gruwelijkheden in staat is. ,,Als de omstandigheden ernaar zijn, kunnen we daders worden. Niet omdat we duivels zijn, maar omdat we zwak zijn. Mensen gaan met de stroom mee, durven geen nee te zeggen en praten acties, hoe vreselijk ze ook zijn, voor zichzelf goed.’’

Vrijwel alle daders zijn geschokt als ze voor het eerst een gruweldaad plegen. Ze zetten zich vervolgens over hun afschuw heen door hun acties te rechtvaardigen. ,,Een van de meest indrukwekkende quotes die ik ben tegengekomen in mijn onderzoek is die van een Amerikaanse soldaat die mee heeft gewerkt aan het bloedbad in My Lai. Amerikaanse soldaten kwamen aan in het Zuid-Vietnamese dorpje My Lai. Ze hadden gehoord dat daar Vietcongsoldaten waren. Toen ze aankwamen bleken er alleen onschuldige ongewapende burgers te zijn. Vooral vrouwen en kinderen. Toch zijn ze begonnen met schieten.’’

Meer dan vijfhonderd mensen werden vermoord. In een documentaire over My Lai zegt een van die Amerikaanse soldaten jaren later hoofdschuddend: ‘We were supposed to be the good guys’. ,,Die quote vond ik indrukwekkend. Daar zie je hoeveel invloed omstandigheden hebben: de groepsdynamiek, het idee dat ze Amerika verdedigen, het feit dat het oorlog is et cetera. Het geweten dat bij het plegen van zo’n gruwelijkheid opspeelt, wordt in eerste instantie door de dader gesust.’’ Ze zeggen dan bijvoorbeeld tegen zichzelf: ik heb hem vermoord, maar hij was een slecht persoon.

Bij slechts een heel kleine groep daders spelen psychopathische trekjes een rol. Hoeveel procent precies is niet duidelijk. Dat valt niet te meten. ,,Dan hebben we het over mensen zoals Vladimir Poetin, Osama Bin Laden en Hitler. In mijn boek noem ik deze groep de criminele meesterbreinen.’’

Met alle kennis die Smeulers over daders, oorlog en geweld heeft, houdt ze de staat van de wereld nauwlettend in de gaten. Haar studenten ook. Die waren direct na de verschrikkelijke aanslag van Hamas op Israël erg met de situatie in het Midden-Oosten bezig. ,,Ze wilden het er meteen over hebben. Sindsdien praten we er regelmatig over.’’ Dat kan goed in haar colleges. Smeulers geeft vakken als International Crimes en War.

,,Relevanter kun je het bijna niet hebben. De situatie grijpt studenten heel erg aan. Meer nog dan Rusland en Oekraïne. Rusland viel volstrekt in strijd met het internationaal recht Oekraïne binnen. Daar is het duidelijker. In het conflict tussen Israël en Palestina zitten meer laagjes.’’

Dat merkt ze aan de studenten. ,,Sommigen waren begaan met Israël, anderen juist veel meer met de Palestijnen. Een vraag die me heel erg bijstaat is: ‘Waarom moeten we een kant kiezen?’ Het college vlak na 7 oktober was heel zwaar om te geven. Studenten vroegen me om hoop te geven, maar dat kon ik toen niet goed.’’

Smeulers betoogt dat hoe eerder we snappen hoe daders denken, hoe eerder we gruwelijke misdrijven kunnen voorkomen. Met die blik bekijkt ze ook de situatie in het Midden-Oosten. Smeulers veroordeelt al het geweld, maar is ook van mening dat dit conflict niet zo zwart-wit is als het nu soms lijkt.

,,De actie van Hamas op 7 oktober veroordeel ik scherp. De reactie van Israël net zo goed. Het is verschrikkelijk. Daar is geen twijfel over. We hebben het alleen al over 35.000 doden. Nog niet eens over de mensen die verminkt zijn of voor hun leven beschadigd. Filmpjes zoals die van Israëlische militairen die de spot drijven met de Palestijnen? Daar zat ik op te wachten. Ik wist dat ze zouden komen. Zij denken dat wat ze doen deugt.’’

De strijdende partijen zien zichzelf als de enige echte slachtoffers, de goeden, die strijden tegen de kwaden. En in de strijd tegen goed en kwaad zijn alle middelen geoorloofd, denkt men.

Neem de Israëlische premier Netanyahu en zijn regering. Netanyahu doet in zijn ogen niets anders dan het land verdedigen tegen extremisten die het bestaansrecht van Israël ontkennen. ,,De wens om in veiligheid te leven en hun behoefte zich tegen een gruwelijke terroristische aanval als die van 7 oktober te beschermen, is volstrekt legitiem.’’

Maar dat moet dan wel binnen de grenzen van de wet gebeuren, zegt Smeulers. ,,Premier Netanyahu is een voorbeeld van een dader die niet meer kritisch naar zichzelf kijkt. Hij redeneert vanuit het idee dat Israël goed is en dat het vecht tegen het kwaad.’’

De premier en zijn regering zijn volgens Smeulers blind voor hun eigen rol in het conflict en de ontstane geweldsspiraal. Ook nu ze zich met de massale bombardementen schuldig maken aan oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid, is dat niet veranderd. ,,Wat Netanyahu nu bijvoorbeeld niet in lijkt te zien, is dat hij Israël helemaal niet veilig houdt op deze manier. Hij creëert juist een generatie Palestijnen, de kinderen die nu alles kwijtraken en opgroeien in deze tijd, die wrok koestert.’’

Dan de andere kant. ,,Het extremistische Hamas stelt dat het de Palestijnse bevolking vertegenwoordigt en ziet juist Israël als het kwaad’’, zegt Smeulers. ,,De Palestijnse bevolking heeft een legitiem belang: het recht op zelfbeschikking en een eigen Palestijnse staat. Palestijnen moeten, ook binnen de grenzen van Israël, gezien en behandeld worden als volwaardige burgers. Dit recht wordt hun al decennialang ontzegd. De Palestijnen lijden zwaar onder de Israëlische bezetting, onderdrukking en apartheidspolitiek.”

,,Netanyahu gaat compleet voorbij aan het feit dat de extremistische opvattingen van Hamas ergens vandaan komen en dat het Palestijnse volk legitieme zorgen en belangen heeft. Zodra je de wereld verdeelt in goed en kwaad, zwart en wit, wordt het gevaarlijk.’’

Als het eenmaal misgaat, zoals nu in het Midden-Oosten of in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, is het moeilijk te stoppen. ,,Ik weet niet goed wat we daar nu aan moeten doen’’, zegt ze eerlijk. ,,Behalve inzicht verschaffen in de oorzaken en problemen. Niet ingrijpen is geen optie.’’ Voor nu is het vooral belangrijk dat het geweld stopt.

Door haar onderzoek naar daders is Smeulers er in ieder geval van overtuigd dat de gedachte dat de meeste mensen deugen niet klopt. Sterker nog: die is gevaarlijk. ,,We móéten ons realiseren dat we allemaal tot goed én kwaad in staat zijn. Ook als we de beste bedoelingen en een legitiem belang hebben, is dat geen vrijbrief om geweld te plegen.’’

Net als in Smeulers haar verzetsromans wil iedereen in de echte wereld de held zijn. En sommige mensen lukt dat ook. ,,Ik heb geen specifiek onderzoek gedaan naar helden, maar om daar te komen heb je heel veel moed nodig. Het hangt samen met bepaalde beslissingen die je neemt. Het is moeilijk, want je moet tegen de meute ingaan. Veel meer mensen zijn tot heldendaden in staat dan ze denken.’’

Maar onthoud: met de bedoeling een held te worden, kun je ook juist verworden tot de slechterik.