Rena Bosma werkt als sociaal advocaat vanuit Spier. Foto: Gerrit Boer
Al jaren blijkt uit onderzoek dat de rechtsbescherming afbrokkelt, vaak aan de rand van het land. Staatssecretaris Struycken kondigt nog meer onderzoek aan. Ondertussen krijgt een toenemend aantal mensen een niet-passende straf of grotere problemen. Goed nieuws is er ook: in de voorjaarsnota staat dat er extra geld komt voor de sociaal advocatuur.
Begin jaren 90 besloot Rena Bosma zich als advocaat te specialiseren in strafrecht en psychiatrisch patiëntenrecht. ,,Strafrecht gaat over mensenlevens. Je kunt dan als advocaat heel veel betekenen”, blikt ze terug op haar keuze. ,,Bij psychiatrisch patiëntenrecht geldt dat nog meer. Dat is een groep verschoppelingen voor wie bijna niemand opkomt.”
Ruim 30 jaar later houdt Bosma in haar eentje kantoor in Spier. Als sociaal advocaat helpt ze vooral in Noordoost-Nederland mensen die geen geld hebben om hun recht te halen. Of iemand daarvoor in aanmerking komt, of een zaak een zogeheten toevoeging krijgt, wordt bepaald door de Raad voor Rechtsbijstand.
Het is een systeem dat aan alle kanten rammelt. Want hoewel volgens Artikel 18 van de Grondwet iedereen in Nederland recht heeft op rechtsbijstand, merkt Bosma dat het recht steeds minder voor iedereen betaalbaar en beschikbaar is. De oorzaken zijn legio. Vooral mensen met een klein inkomen aan de rand van het land merken het.
Minima komen in aanmerking voor kosteloze rechtsbijstand. Ze moeten dan wel een eigen bijdrage betalen, legt Bosma uit. Lagere middeninkomens komen niet voor kosteloze bijstand in aanmerking. ,,Die groep heeft geld voor de huur en boodschappen, maar niet meer dan dat. Als ze dan advocaatkosten moeten betalen, zien ze af van een advocaat omdat ze daarvoor simpelweg geen geld hebben.”
Geen dader, toch straf
Nu wil het geval dat er zoiets bestaat als een officiersbeschikking. ,,Een officier van justitie gaat ervan uit dat je een dader bent en biedt vervolgens een straf aan”, legt Bosma uit. ,,Bij twee derde van de officierszaken die ik als advocaat doe, zijn mensen helemaal geen dader, of zouden ze een lagere straf krijgen als de zaak zou voorkomen bij een politierechter. Een toenemend aantal mensen krijgt dus een niet-passende straf.”
Bosma wil maar zeggen dat burgers zonder goed juridisch advies en zonder advocaat vaak slechter af zijn.
,,Als alleen rijke mensen hun recht kunnen halen, ontstaat klassenjustitie. Als mensen geen recht kunnen halen, ontstaat onrecht”, waarschuwde Kamerlid Michiel van Nispen (SP) onlangs in Den Haag tijdens een debat over de gesubsidieerde rechtsbijstand.
Dat debat ging over vraag of de overheid voldoende geld over heeft voor rechtsbescherming en sociaal advocaten kunnen rondkomen van het werk dat zij verzetten voor mensen met een laag inkomen. Volgens een commissie onder voorzitterschap van rechter Herman van der Meer is daarvoor 40 miljoen euro extra nodig. In de pas verschenen voorjaarsnota staat dat er extra geld komt voor de sociaal advocatuur.
Vorige maand werd nog een ander onderzoek gepresenteerd. Hierin laten journalisten namens De Groene Amsterdammer en platform Investico zien dat de rechtsbescherming in Nederland afbrokkelt en regionaal steeds grotere verschillen ontstaan. Een vergelijking met het huisartsentekort dringt zich op.
Beperkt recht op het platteland
Wie een conflict heeft met de overheid, bijvoorbeeld over een uitkering of een toeslag, kan volgens de onderzoekers in Drenthe, Twente of de Achterhoek minder makkelijk zijn of haar gelijk proberen te halen dan elders. Zeker op het platteland is de toegang tot juridisch advies beperkt. Niet overal zijn sociaal advocaten beschikbaar.
Volgens de Grondwet heeft iedereen recht op rechtsbijstand. De praktijk is anders. Foto: Mediahuis
Aan werk ontbreekt het hen niet. Volgens de Nederlandse Orde van Advocaten neemt bijvoorbeeld het aantal zaken tegen de overheid toe terwijl het aantal sociaal advocaten afneemt. In Drenthe zijn er nog maar zeven, driekwart minder dan 5 jaar geleden. Ook in het zuiden van Friesland en rondom Zwolle is het lang zoeken naar een sociaal advocaat.
Rena Bosma bevestigt dat. ,,Afgelopen periode zijn drie collega’s in Drenthe gestopt met strafzaken, om verschillende reden. In het jeugdrecht is sprake van een groot tekort, ook om meerdere reden. Nederland is dan wel een welvaartstaat, maar als straks steeds meer mensen geen hulp kunnen krijgen, en de overheid zaken nog ingewikkelder maakt, dan weet je wel wat er kan gebeuren.”
Journalist Bobby Uilen onderzocht namens De Groene Amsterdammer en Investico de situatie in Groningen. Vanwege het ontbreken van een Juridisch Loket in Noord-Groningen, die zitten voornamelijk in grote steden, bezocht ze onder meer gebouw De Kajuit in Delfzijl.
Iedere woensdagmorgen geven vrijwilligers daar advies over hoe om te gaan met formulieren, regelingen en brieven. Wie mogelijk een zaak voor de rechter heeft, en niet over geld beschikt om een advocaat in de arm te nemen, wordt door een raadsman doorverwezen naar Rechtshulp Noord Advocaten in Groningen, die op afspraak ook in Delfzijl spreekuur houden.
Kwetsbaar systeem
Het systeem is kwetsbaar. Met 3 uur in de week hulp van vrijwilligers in Delfzijl is niet iedereen geholpen. ,,Het is moeilijk effecten aan te tonen van iets wat ontbreekt”, zegt Uilen. ,,We hebben sociaal advocaten gesproken die zeggen dat mensen veel te laat bij hen komen, met problemen die ze absoluut niet hadden hoeven hebben.”
Nederland telt dertig plekken waar gratis juridisch advies wordt gegeven met mogelijke doorverwijzing naar een sociaal advocaat. Foto: Advocatie
Wie in Zuidoost-Drenthe een juridisch probleem heeft, kan terecht bij het Juridisch Loket in Emmen. Het is 6 uur in de week open. Probleem in Emmen is een gebrek aan sociaal advocaten die vervolgens aan de slag kunnen. Edward Cats is een van de weinigen.
Cats begon in 1988 , hij is gespecialiseerd in zaken die te maken hebben met uitkeringen van het UWV en de Sociale Dienst. Het meeste van zijn tijd zit echter in zaken over asiel- en vreemdelingenrecht. ,,Ik heb van begin af aan sociale advocatuur gedaan. De keren dat ik een betaalde zaak doe zijn op een hand te tellen.”
Gevraagd of hij weleens in de verleiding is gekomen alleen maar commerciële zaken aan te nemen zegt Cats: ,,Daar ligt mijn hart niet. Wat ook meespeelt is dat Emmen niet de meest rijke plek is. Commerciële advocatuur is in deze regio ook niet makkelijk.”
Jonge mensen opleiden
Cats merkt dat de rechtsbescherming in Zuidoost-Drenthe onder druk staat. ,,Ik ben geen politicus, maar het vak móét aantrekkelijk gemaakt worden”, zegt hij. ,,Sowieso door meer geld beschikbaar te stellen voor de beloning. Wat ook zou helpen, zeker voor eenpitters als ik, is meer geld voor stages om jonge mensen op te leiden.”
De sociaal advocatuur is sterk vergrijst, komende jaren gaan veel advocaten met pensioen. Afgestudeerde advocaten staan niet te trappelen om in de voetsporen van mensen als Cats (60) te treden. Een sociaal advocaat maakt lange dagen, wordt matig betaald en heeft magere secundaire arbeidsvoorwaarden. Zij die het proberen, stappen al snel over op iets anders, een baan bij de overheid bijvoorbeeld.
Advocaat Rena Bosma: ,,Ik zou een student niet 1,2,3 aanraden om voor de sociale advocatuur te kiezen.” Foto: Gerrit Boer
Rena Bosma heeft twee kinderen, een van hen overwoog om in de voetsporen van haar moeder te treden. ,,Ik heb het afgeraden. Ze is de techniek ingegaan en heeft uitstekende arbeidsvoorwaarden”, vertelt Bosma. ,,Dat gaat onder andere om geld. Haar generatie kan onder 500.000 euro geen huis kopen. Het leven is heel duur geworden. Ik zou een student niet 1,2,3 aanraden om voor de sociale advocatuur te kiezen.”
Er liggen verschillende voorstellen om de sociale advocatuur beter en aantrekkelijker te maken. Hoewel een meerderheid in Tweede Kamer daarop aandringt, aarzelt staatssecretaris Teun Struycken (NSC) om de voorstellen over te nemen. Als voormalig advocaat ziet Struycken de noodzaak wel, maar beschikt hij door coalitieafspraken niet over geld.
Daar komt bij dat naar mening van de staatssecretaris meer nodig is om de rechtsbescherming te verbeteren. Belangrijk is ook, zegt hij, dat de opleiding van advocaten wordt aangepast en de scheiding tussen sociaal en commercieel minder strikt wordt. De problemen aan de rand van het land kunnen niet alleen met betere betaling worden opgelost.
Mensen met juridische problemen zouden eerder in aanmerking moeten komen voor een toevoeging. Dus niet alleen de minima, oppert advocaat Bosma. Wat ook zou helpen is als minder hindernissen worden opgeworpen. ,,Je komt als sociaal advocaat om in de extra studie-uren die je moet maken en steeds veranderende inschrijvingseisen. De kwaliteitscontrole loopt de spuigaten uit. Alsof we allemaal incompetent zijn.”
Huizen van het Recht
Staatssecretaris Struycken heeft onderzoek aangekondigd naar meerdere oplossingen. Een daarvan is het aanstellen van een kwartiermaker. Die moet nagaan in hoeverre of het openen van zogenaamde Huizen van het Recht kan helpen, plekken die meer bieden dan wat de Juridische Loketten doen.
Al 10 jaar wordt in Nederland gewaarschuwd voor verslechtering van de rechtsbescherming en daarmee een aantasting van de Grondwet, zegt journalist Bobby Uilen. ,,Er liggen verschillende grote onderzoeken. Wij hebben plekken bezocht waar is te zien hoe het misgaat. Dat is niet alleen aan de rand van het land. In Amsterdam werken sociaal advocaten ook tegen de klippen op en in Nijmegen zijn grote tekorten.”
Positieve uitzonderingen zijn er overigens ook, zoals Zuid-Limburg en delen van Friesland. ,,In sommige regio’s is de sociale cohesie groot en helpen mensen elkaar via via aan juridische hulp. Goedwillende vrijwilligers bieden dan een alternatief voor hulp die eigenlijk door de overheid moet worden geboden.”
Een echte oplossing is er vooralsnog niet. Meer online hulp? ,,De mensen om wie dit gaat zijn opvallend vaak digitaal niet vaardig”, waarschuwt Uilen. Meer sociaal advocaten opleiden en ze beter betalen? ,,Dat wil niet zeggen dat ze aan de rand van het land gaan wonen. Als je kijkt hoe jonge mensen zich gedragen, is die kans klein.”
Rena Bosma zet ondertussen haar praktijk in Spier voort. ,,De meeste sociaal advocaten zijn zelfstandig ondernemers. Tenzij ze ooit iets geregeld hebben wat ook nu nog wat waard is, hebben ze geen pensioen. Zolang ik iedere dag iemand kan helpen, al is het maar met een brief die een cliënt niet begrijpt, ga ik met plezier door. Zo kun je in mensenlevens toch iets betekenen. Dat is de beloning.”
