Knopenmonument bij Westerbork-tentoonstelling Jeroen Krabbé onthuld: 'Het heeft zoveel losgemaakt bij mensen, dat had ik niet verwacht'

De beroemde acteur en kunstenaar is gastconservator van de wisseltentoonstelling De Herinnering aan kamp Westerbork. Zijn tentoonstelling Een koffer vol, die bestaat uit tastbare oorlogsherinneringen van zijn Joodse familie, werd woensdagmiddag geopend in Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Tegelijkertijd onthulden hij, geschiedenisdocent Barbara Dijke en leerlingen Jorn en Ruben van middelbare school De Nieuwe Veste in Hardenberg het knopenmonument, waarvan Krabbé de initiator is.

De 78-jarige Krabbé liet zich inspireren door het Bialik Buttons Project van het Melbourne Holocaust Museum in Australië, waar met hulp van studenten 1,5 miljoen knopen zijn verzameld. Hij wilde dat speciaal voor zijn Westerbork-tentoonstelling naar Nederland halen, maar dat bleek onmogelijk. „Toen dacht ik: dan maken we het zelf. En ik kom zelfverzekerd over, maar ik heb er meerdere nachten van wakker gelegen, want ik dacht: hoe gaan we dit in vredesnaam doen? Dat halen we nooit!”

Conservator Bas Kortholt vroeg lerares Barbara Dijke, die met haar school jaarlijks het Herinneringscentrum bezoekt, of zij kon helpen met inzamelen. Krabbé: „Ze vond het prima, maar of ze doorhad waar ze aan begon...?”

Maar op 27 januari, Holocaust Memorial Day, bleken Dijke en haar leerlingen al ruim 300.000 knopen te hebben ingezameld. Krabbé kwam zijn verhaal die dag vertellen op De Nieuwe Veste en zelf ook knopen doneren. Hij was verrast door de oogst tot dan toe. Het bleek slechts een kleine voorbode. Er werden uiteindelijk vijf miljoen knopen van heinde en verre naar de school en het Herinneringscentrum gestuurd, vertelt Kortholt. „Collega’s reden ook het hele land door om ze op te halen. Daarnaast kwamen er mensen bij mij thuis in Smilde aan de deur om knopen in te leveren.”

„Knopen zijn iets heel persoonlijks. En het zijn ongeveer de laatste dingen die de kinderen die de gaskamers ingingen hebben aangeraakt als ze zich uitkleedden”, zegt Krabbé. „Ik heb de afgelopen tijd gemerkt dat er bij veel mensen die knopen inleverden emoties loskwamen. Ook bij mij zijn mensen aan de deur geweest. Zo kwam er een vrouw een mandje met knopen brengen. Ze gaf het aan mijn vrouw en liep gelijk weg, te ontdaan om iets te zeggen.”

Samen met leerlingen Ruben en Jorn, die besloten hun profielwerkstuk te wijden aan het knopenmonument en het inzamelen, schoof Krabbé eerder dit jaar aan bij het tv-programma Khalid & Sophie. „Toen we daar ons verhaal hadden gedaan, braken de dijken. De knopen kwamen overal vandaan. Er is een soort tsunami van knopen door Nederland gegaan”, lacht de acteur die in 1977 internationaal doorbrak met de film Soldaat van Oranje. „Het heeft zoveel veel losgemaakt bij mensen, dat had ik niet verwacht. En weet je wat het is? Het abstracte van het getal 1,5 miljoen wordt door die knopen opeens veel zichtbaarder.”

Het monument dat woensdag is onthuld, bestaat uit verschillende formaten gestapelde kubussen van plexiglas die gevuld zijn met stenen. „Esthetisch gezien zijn er wellicht mooiere monumenten, dat is een kwestie van smaak, maar dit gaat om de verhalen erachter”, zegt Kortholt. En die hebben zowel het Herinneringscentrum als De Nieuwe Veste ook in veelvoud binnengekregen.

„Een deel ervan is hier te lezen”, wijst Kortholt naar een tafel met een touchscreen. „Hierop zijn twaalf verhalen te lezen en foto’s te zien van kinderen die in de oorlog zijn omgekomen, maar je kunt ook verhalen vinden van mensen die knopen hebben ingeleverd. Zo heeft de 10-jarige kleinzoon van een kampoverlevende uit Groot-Brittannië op school knopen verzameld, die zijn opa heeft opgestuurd. Ook kinderen van een school in het Poolse Sobibor, waar het beruchte vernietigingskamp was, zijn knopen gaan sparen. Ze stuurden 20.000 naar ons toe.”

Het monument met de kubussen is een tijdelijke versie. Kortholt: „We zijn bezig met plannen voor vernieuwing van het Herinneringscentrum. Als dat klaar is, krijgt het een definitieve plek.”

Het knopen inzamelen is weliswaar klaar, daarmee stopt project niet. „We zijn erover aan het nadenken hoe we de knopen het land in kunnen brengen, naar scholen. Zodat leerlingen ook daar met de verhalen die erachter zitten aan de slag kunnen.” Krabbé: „Zo wordt het een educatief project. Kijk, als je kinderen verhalen vertelt over leeftijdsgenoten in de oorlog, gaat dat misschien het ene oor in en het andere uit. De Tweede Wereldoorlog lijkt voor hen net zover weg als de Middeleeuwen. Maar de knopen maken de verhalen zichtbaar.”