Een SS'er als vader. Voor tekenaar John Croezen uit Groningen is dat geen last maar een gegeven. 'Dat kun je mij toch niet in de schoenen schuiven?'

,,Dat is d’r iene van Croezen...’’ Tekenaar John Croezen (68) uit Groningen hoort die zin dik zestig jaar later nog steeds door zijn hoofd galmen. Hoe de ene moeder de andere waarschuwt op de markt in zijn geboorteplaats Coevorden. Hun kroost mocht niet met ‘Sjonnie’ en zusje Gea spelen, want daar was wat mee.

,,Maar wát? We hadden geen idee. Stonken we? Of waren het de armoedige kleren waarin we liepen? Want arm waren we zeker. Maar ach, we haalden onze schouders op en zochten wel andere kinderen op om verder mee te spelen. De zwienebakken op de veemarkt trokken immers veel meer, want daar kon je je zo geweldig in verstoppen.’’

Als puber hoorde hij voor het eerst dat zijn vader Antoon Croezen fout was geweest. Verwarrend, want zijn schoolvriend Wim kwam juist zo graag bij hun thuis omdat zijn vader de grootste verhalen had. ,,’Ik heb nog in de Finse Golf gezwommen’, stak hij dan van wal. Finland? Dat was voor ons de andere kant van de wereld. Hij vertelde dan dat ze met tweehonderd man door een korenveld moesten sluipen. Van alle kanten werden ze beschoten. Toen ze bij zee kwamen, waren er nog maar vijftig over. Wát een beloning was daarom die duik in dat frisse zeewater. We zagen het zo voor ons, hoe die overgebleven mannen na zo’n uitputtende strijd zich vol overgave in de zee stortten. Een ander verhaal was vanuit het ijskoude Rusland, waar het bij min 40 flink uitkijken was geblazen als je moest plassen. ‘Man, je most de straol afbreken als je stun te pissen’, schaterde hij dan. Wim vond dat prachtig. Niet voor niets is hij later bij de mariniers gegaan.’’

John Croezen was nog maar 14 toen zijn vader overleed. Zijn moeder Geesje Gossen was vijf jaar daarvoor al gestorven. ,,Mijn vader had twee gezichten. Op verjaardagen en familiefeestjes was hij de joviale man, vol grapjes en anekdotes. Maar thuis was hij vaak chagrijnig. Hij had een slechte gezondheid, was zwaar astmatisch. Hij moest het op een gegeven moment met één long doen. De hele tijd liep hij te zuchten en te puffen. Was bij twee stappen al buiten adem. Vloeken kon hij nog wel, als de beste. Om de twee zinnen kwamen de vreselijkste verwensingen uit zijn mond. Maar wee je gebeente als wij kinderen een keer vloekten. Ik had vaak ruzie met hem.’’

Zijn vader had hem wel eens verteld dat hij in Duitsland had gewerkt. Om geld te verdienen, zodat hij zijn gezin kon onderhouden. ,,Hij stuurde ook steeds trouw geld op naar mijn moeder. Het was op zich ook een logisch verhaal, zeker als je vader dat vertelt. Maar op school kreeg ik ook steeds meer te horen over de oorlog. Stukje bij beetje kwamen die twee versies steeds dichter bij elkaar.’’

Pas lang na de dood van zijn vader informeerde Croezen soms bij familieleden, hoe het precies zat met zijn vader. Maar veel kwam hij niet te weten. ,,Ontwijkende antwoorden, vooral. Misschien wilden ze me niet kwetsen.’’

Na de dood van zijn vader trok Croezen in bij een oom en tante, later bij een broer. ,,Ook dat liep niet lekker, zodat ik al op mijn 17de op kamers woonde in Groningen. Ik heb even de Kunstacademie gedaan, maar kwam al snel terecht bij reclamebureaus. Daar was in die tijd volop werk te vinden. En geld.’’

Tekenaar, animatiefilmer, vormgever, producent, cartoonist; Croezen is niet voor één gat te vangen. Met Herman Finkers maakte hij de animatiefilms Kraomschudd’n in Mariaparochie en MacBeth. Zeer vrij naar Shakespeare, beide destijds uitgezonden door de VARA. Ook hielp hij mee met de inrichting van het Jan Kruis-museum in Orvelte.

,,Ik had het altijd te druk met leven om me serieus met de geschiedenis van mijn vader bezig te houden. Pas een jaar of zeven geleden begon dat, door een woedeaanval tijdens een literaire bijeenkomst. Iemand had zich teruggetrokken, omdat uitgerekend Koningin Máxima beschermvrouwe was van het geheel. Dat kon niet, vond diegene, want Máxima had immers een foute vader in Argentinië. Ik was zo woest om die reden, vond dat zo belachelijk. Kinderen kun je toch niet verantwoordelijk houden voor de daden van hun ouders?’’

Croezen dook het Nationaal Archief in Den Haag in om voor eens en altijd te weten te komen wat er precies was gebeurd. Hij las de verslagen terug van verhoren met zijn vader in de jaren na de oorlog. Ook spitte hij getuigenissen door waarin zijn vader werd genoemd. ,,Er vormde zich een beeld van iemand die kennelijk makkelijk te beïnvloeden was. Het is net alsof hij overal zo maar inrolde, zonder zelf bewust keuzes te hebben gemaakt. Ik ben niet tegen heel ernstige oorlogsmisdaden van hem persoonlijk aangelopen, maar ik vertrouw dat niet echt. Hij bewaakte bijvoorbeeld lang de gevangenen in Kamp Vught. De gruwelheden in dat concentratiekamp zijn eindeloos. Bij executies werd er voor het vuurpeloton altijd een beroep gedaan op SS’ers uit zijn divisie. Dus ik neem aan dat ook hij daarbij betrokken was.’’

Zeker is dat zijn vader in september 1940 ontslag nam bij een houthandel in Coevorden, om vrijwillig in Duitsland te gaan werken. In 1941 meldde hij zich aan bij de NSB, vanwege de belofte van een betere toekomst. Maar al na drie maanden bedankte hij weer. ,,Ik leefde toen in de veronderstelling dat dát de politieke partij was die iets deed – en in de toekomst zou doen – voor de arbeidende bevolking’’, verklaarde Croezen in 1947 in een verhoor van de Politieke Recherche in Emmen.

Volgens zijn vrouw Geesje was haar man trouwens nooit lid geweest. Ze had immers nooit contributie voor hem betaald en nooit gemerkt dat hij vergaderingen van de NSB bezocht.

Als lid van de Nationalsozialistische Kraftfahrkorps (NSKK) werd Croezen in 1941 uitgezonden naar Saint Omer, in het noorden van Frankrijk. Later kon hij via twee Coevordenaren in 1942 aan het werk bij de Wehrmacht. Maar in plaats van daar chauffeur te worden, zoals hij veronderstelde, kwam hij bij de Waffen SS terecht. Geheel 1943 bewaakte hij als SS’er het concentratiekamp in Vught. ,,De daar verblijvende gevangen heb ik nimmer mishandeld’’, verklaarde hij daarover in 1947.

In 1944 werd Croezen naar het Oostfront gestuurd. ,,Het lag in mijn voornemen om aan de strijd deel te nemen, doch gezien mijn slechte lichamelijke toestand werd ik voor die dienst afgekeurd.’’ In plaats daarvan moest hij de Duitse troepen bevoorraden. Zijn tocht reikte via Leningrad (nu Sint Petersburg) tot aan Toela, ten zuiden van Moskou.

Maar vanwege de oprukkende Russen moesten de Duitsers zich op een gegeven moment steeds verder terugtrekken. In mei 1945 werd Croezen door de Amerikanen gevangen genomen bij Schwerin, 100 kilometer ten oosten van Hamburg. Daar in de buurt was ook de hel op aarde: concentratiekamp Wöbbelin. Dat was op het eind van de oorlog in allerijl uit de grond gestampt, maar lang niet af. Voor drinkwater waren duizenden gevangenen afhankelijk van één pomp, met daaruit ziekmakend water. Later bleek dat de pomp in open verbinding stond met een massagraf.

Er waren geen bedden, geen wc’s en nagenoeg geen eten. Met de Amerikanen in aantocht hadden de Duitsers in allerijl de benen genomen. Toen de Amerikanen op 2 mei Wöbbelin ontdekten, troffen ze naast de bergen lijken ook levende skeletten aan. Zombies. ‘De doden onderscheidden zich van de levenden door hun blauwzwarte huidskleur. Bij de levenden spande zich de groenachtige huid over de botten’, schreef de commandant van de Amerikanen.

Croezens vader heeft in dat kamp ook een bedenkelijke rol gespeeld, is zijn overtuiging. ,,Al had hij anders gewild, voor bepaalde zaken kon hij als SS’er natuurlijk niet weglopen.’’ Op 12 augustus 1945 werd Croezen veroordeeld en opgesloten in Kamp Vught, dat hij twee jaar daarvoor nog als SS’er had bewaakt. Op 2 mei 1948 kwam hij vrij.

Nooit heeft John Croezen het verleden van zijn vader verzwegen. ,,Het is ook niet zo dat je ermee te koop loopt, maar vrienden en kennissen wisten er van.’’ Het was een gegeven, niet een last.

Die viel dan niet van zijn schouders, toen Croezens relaas voor het eerst zwart-op-wit stond in een van de liefst zeven boeken over Coevorden in de Tweede Wereldoorlog. Die serie van Bé van der Weide, ooit VVD-raadslid in Coevorden en nu wonend in Assen, verscheen vorig jaar. ,,Ik wist dat Bé bezig was met zijn monsterklus voor Coevorden en heb hem daarom benaderd. We kennen elkaar niet persoonlijk vanuit Coevorden, ook omdat Bé acht jaar jonger is. Maar hij ging wel om met mijn oudere zussen.’’

Van der Weide: ,,Ik had wel een naamkaart van Antoon Croezen in mijn archief, maar ik had me nooit gerealiseerd dat hij de vader was van de zussen Croezen die ik kende van vroeger. Ik ben heel blij dat John zijn verhaal wilde doen in mijn boek. Daarmee wordt ook de andere kant van de oorlog belicht.’’

John Croezen zelf wil een graphic novel (grafische roman) maken van de geschiedenis van zijn vader. ,,Ik wil daarin weergeven wat ik zelf heb achterhaald. Uit de verhoren, maar ik wil ook zelf naar al die plekken in het oosten waar hij is geweest. Eerst kon dat niet vanwege corona, nu niet vanwege de oorlog in Oekraïne. Het zal als de oorlog voorbij is ook eerst nog wel moeilijk zijn. Maar ik wil graag een beeld vormen van de omgeving. Musea en overblijfselen van concentratiekampen bezoeken, maar ook stad en platteland proeven. Het wordt een realistische strip. Hele stripalbums zijn soms enkel in bruintinten vanwege de oorlog, maar dat wil ik niet. Ook toen scheen de zon soms fel en was de hemel blauw, net als vandaag.’’

Hij had zichzelf vijf jaar gegeven voor de strip, waarvan er nu al twee zijn verdampt vanwege corona. ,,Het zou mooi zijn als het werk in 2025 verschijnt, tachtig jaar na het einde van de oorlog. Maar dat wordt nog haasten, ben ik bang.’’

De laatste jaren treden kinderen van NSB’ers vaker naar buiten over het verleden van hun ouders. Croezen zou zelf ook wel zo’n lotgenotengroepje willen hebben. ,,Ik ken niemand die een soortgelijk verhaal heeft als ik, maar ze zijn er natuurlijk wel.’’ Zo’n platform bestaat overigens wel: de Werkgroep Herkenning is er voor alle nakomelingen van foute ouders, niet alleen die van NSB’ers.

,,Ik hoop dat mensen die mijn vader hebben gekend of meer weten van zijn situatie mij daarover willen informeren. De losse eindjes moeten weg. Ik wil het verhaal compleet hebben.’’ Want klopt het familieverhaal dat zijn moeder onderduikers in huis had, en dat zijn vader daarvan wist? Dat ze bij onraad de foto van haar man in vol SS-ornaat prominent op de schoorsteenmantel zette, waardoor de Duitsers de controle al snel voor lief namen? ,,Dit verhaal komt overigens vreemd genoeg in geen enkel officieel verhoor naar voren’’, zegt Croezen.

En wat te denken van die twee broers die juist in het verzet zaten? ,,Op verjaardagsfeestjes gingen mijn vader en zij normaal met elkaar om’’, weet Croezen. ,,Soms kan ik mezelf wel voor mijn hoofd slaan dat ik niet eerder ben begonnen met mijn onderzoek. Mensen die antwoord hadden kunnen geven op al mijn vragen, zijn helaas gestorven.’’