Ale Zwinderman (links) en Lenie Degen bij het oude gemeentehuis van Sleen. Foto Jaspar Moulijn Jaspar Moulijn
De vader van Alie Zwinderman luisterde NSB-burgemeester Pieter ten Hoorn af. Het kostte hem zijn leven. Lenie Degen, kleindochter van de foute burgemeester van Sleen, dook net als Alie in de eigen familiegeschiedenis. De twee vertellen hun gedeelde geschiedenis op scholen.
Op een van die snikhete dagen eind juli doet Alie Zwinderman iets dat ze nog nooit heeft gedaan, hoe vaak ze de afgelopen jaren Sleen ook bezocht. In haar zoektocht naar het verleden is de 73-jarige Harense natuurlijk ook eerder bij het huisje aan de Bannerschultestraat geweest, waar haar ouders in de oorlog met zoveel plezier hebben gewoond. Ze bezocht het oude gemeentehuis, met daarin nog steeds het kantoor waar haar vader werkte als secretaris. Met die verfoeide deur naar de burgemeesterskamer, waar Jans Zwinderman zo vaak had staan afluisteren. Met paperassen in de hand. Zodat hij altijd kon zeggen dat hij net stukken wilde overhandigen, mocht iemand onverhoopt de deur openen. Zo ging dat ook op die gitzwarte 13 januari 1945.
Het mag deze julidag zowat de warmste dag van het jaar 2018 zijn, Alie Zwinderman kan tijdens haar altijd beladen bezoek aan Sleen deze keer de aandrang niet weerstaan om letterlijk in de voetstappen van haar vader te treden. Het oude gemeentehuis is op slot, dus ze kan niet net als haar vader op de drempel staan om te proberen het gesprek van de NSB-burgemeester te volgen, onderwijl in een dossier bladerend.
Verraden door de burgemeester, weet Alie Zwinderman haast zeker. Bewijzen heeft ze niet, maar hij moet ervan op de hoogte zijn geweest. Misschien wel opdracht hebben gegeven. Want waarom greep hij anders niet in? Waarom toch niet?
Zwinderman begint haar stappen bij de voordeur van het gemeentehuis waardoor haar vader wordt weggevoerd. In haar hoofd heeft ze zijn fiets aan de hand, met aan weerszijden een landwacht.
De huizen zijn 73 jaar later natuurlijk anders. Om nog maar te zwijgen van de natuur: toen hartje winter, nu zitten de bomen dik in het blad. Maar ze voelt dezelfde beklemming die vader Jans moet hebben ervaren.
ziet vanuit haar ooghoeken een jongen naar haar moeders huis hollen, om haar te waarschuwen.
Pa
Zwinderman dagdroomt voor de zoveelste keer over de man die had willen waarschuwen. In haar gedachten redt hij het deze keer wel. Ze ziet hem harder fietsen dan hij daadwerkelijk deed. Tegen beter weten in: het scheelt een paar minuten. Zo’n kort tijdsbestek, met zulke grote gevolgen. Was hij op tijd geweest, dan had Alie Zwinderman wel een vader gehad. En haar moeder een man.
Lenie Degen ploft neer in de burgemeestersstoel. Ze raakt wat in verwarring, maar is tegelijkertijd opgewonden over wat ze aantreft. Zowat alles in Sleen is in februari 2013 nog zoals toen haar grootvader hier burgemeester was. Het oorspronkelijke gemeentehuis staat er nog, de raadszaal waar hij werd geïnstalleerd, zijn kamer. Kijk, op de lijst aan de muur van burgemeesters van Sleen prijkt ook zijn naam:
De 67-jarige inwoonster van Duivendrecht is net begonnen aan haar duik in de familiegeschiedenis. Dat haar opa bij de NSB zat is het enige dat haar moeder ooit over hem had verteld. Familieleden zijn evenmin erg toeschietelijk. Grootvader is doodgezwegen, de meeste familieleden willen dat graag zo houden. Als meisje van een jaar of 9 heeft ze haar opa een keer ontmoet, in een kille ziekenzaal. Hij zag er vreselijk ziek en oud uit, herinnert ze zich.
Oorlogsburgemeester is haar grootvader dus geweest in Sleen, maar wat dat precies betekent weet Lenie Degen nog niet. Ze krijgt al wel te horen over het boek over de ouders van Alie Zwinderman. Leden van de historische vereniging in Sleen wijzen haar op de deur tussen de burgemeesterskamer en de gemeentesecretarie. Ze is benieuwd naar die geschiedenis. Eerst maar eens dat boek lezen.
Niet alleen deze zomer in Sleen treedt Alie Zwinderman in haar vaders voetsporen, dat deed ze in 1995 ook al in Duitsland. Aangespoord door een boek over oorlogsslachtoffers in Gieten, waar haar ouders zijn geboren, maakt ze in 1995 een lange reis langs de concentratiekampen waar haar vader na zijn arrestatie in Sleen zulke ontberingen leed. Neuengamme, Porta Westfalica, Schandelah; tegen het einde van de oorlog – en op de hielen gezeten door de oprukkende geallieerden en Russen – ontruimen de Duitsers in grote haast telkens opnieuw kampen.
Zwinderman probeert zoveel mogelijk door de ogen van haar vader te kijken. De oude stadjes die ze passeert, de mooie landschappen; ze heeft er geen oog voor. Ze ziet alleen de plekken waar hij heeft geleden. Waar haar vader heeft gelopen, waar hij in de trein heeft gezeten. Op weg naar de hel op aarde. Want hoe erg de eerdere kampen ook waren: Wöbbelin slaat alles. Het kamp is in allerijl uit de grond gestampt, maar lang niet af. Voor drinkwater zijn duizenden gevangen afhankelijk van één pomp, met daaruit ziekmakend water. Later blijkt dat de pomp in open verbinding staat met een massagraf.
Alie Zwinderman probeert zoveel mogelijk door de ogen van haar vader te kijken
Er zijn geen bedden, geen wc’s, nagenoeg geen eten; de gevangenen zijn aan hun lot overgelaten. Amerikanen die op 2 mei 1945 het inmiddels door de SS’ers verlaten kamp ontdekken, treffen tussen de bergen lijken ook levende skeletten aan. Zombies.
,,De doden onderscheidden zich van de levenden door hun blauwzwarte huidskleur. Bij de levenden spande zich de groenachtige huid over de botten’’, schrijft de commandant van de Amerikanen.
Ondanks de medische zorg die ze verlenen, sterven in de dagen na de bevrijding van Wöbbelin nog honderden gevangen van uitputting en uithongering. De film die de Amerikanen van het kamp maken, tart elk voorstellingsvermogen. De beelden staan op Alies netvlies gebrand.
Ook voor haar vader zijn de ontberingen te groot. Ondervoeding, koorts; in een noodhospitaal in de buurt van het kamp sijpelen de laatste krachten uit hem weg. Twee weken na de bevrijding van Wöbbelin sterft hij.
Lenie Degen is onder de indruk van het boek over de ouders van Alie Zwinderman. Honderden brieven schreven Jans en Martha Zwinderman elkaar. Die briefwisseling vormt de basis van het boek. Het begin leest als een liefdesroman, als de oorlog nog ver weg is. Maar de dreiging komt steeds dichterbij, met daarna de verschrikkingen.
De kleindochter van de NSB-burgemeester gaat op onderzoek uit in Sleen. Hoe gedraagt haar grootvader zich in die oorlogsjaren? Niet goed, maar ook niet fout, luidt haar conclusie op basis van gesprekken met mensen die hem hebben gekend. Haat jegens Joden heeft hij volgens haar nooit gehad. Pieter ten Hoorn weet als burgemeester dat sommige dorpelingen onderduikers in huis hebben. Want als Sleners de burgemeester vragen voor wat extra handen op het land, adviseert hij hen ‘die onderduikers dan maar in te zetten’. Aan de andere kant heeft haar grootvader heel duidelijk zelf gekozen voor de NSB. En waarom greep hij niet in toen Jans Zwinderman via zijn kamer werd opgepakt en weggevoerd?
Zorg goed voor ons kind, zijn zijn laatste woorde. Zes maanden later wordt Alie geboren
Lenie Degen belt de uitgever van Alie Zwinderman. Ze wil graag in contact komen met haar. Ze zijn een generatie verder, Degen zelfs twee, dus ‘goed en fout’ zou voor hen bespreekbaar moeten zijn. Wat moedig dat de kleindochter van de NSB-burgemeester me schrijft, is het enige dat Zwinderman denkt. ‘Geef me tijd’, antwoordt ze terug.
Die tijd wordt genomen, want het duurt nog vier jaar voordat de twee elkaar ontmoeten. Bij Zwinderman thuis in Haren klikt het al snel. Het is een emotionele ontmoeting. Degen heeft een duidelijke boodschap voor haar gastvrouw: wéét dat de rest van de familie het volstrekt oneens was met de keuze van haar grootvader, wéét dat ik het zo ontzettend jammer vind dat jij je vader nooit hebt gekend.
Ze delen samen veel, merken ze: werkzaam in het onderwijs, allebei zijn ze ooit gescheiden, ze geven elkaar de ruimte en natuurlijk die deels gezamenlijke geschiedenis. Met Sleen als middelpunt. En met die zo volstrekt tegengestelde belangen van hun vader en grootvader in 1945 – hoewel ze volgens Degen beiden wilden opkomen voor het vaderland. Als je dan toch een gemeenschappelijk punt wilt vinden in het leven van de NSB-burgemeester en de verzetsambtenaar, dan moet dat het zijn.
Degen is blij dat in het boek de arrestatie van Jans Zwinderman niet rechtstreeks valt te herleiden naar haar grootvader. Een vrouw van iemand uit dezelfde verzetsgroep bezwijkt onder de druk van de landwacht en geeft de schuilnamen prijs van de andere leden, waarna de hele groep wordt opgepakt. Tegelijkertijd weet Degen ook maar al te goed dat haar grootvader niets tegen de arrestatie ondernam.
Ze zijn nog broekies, vergeleken met de twee 85-jarigen en die mevrouw van 89 jaar met wie Degen en Zwinderman samen in een klasje zitten, vijfhoog in een anoniem kantoorgebouw in Amsterdam. Zwinderman geeft al jaren gastlessen over haar vader, ook op Duitse scholen. Ze stelde Degen al eens voor samen langs scholen te gaan, vanwege al hun raakvlakken in Sleen. Maar ook vanwege die eeuwige tegenstelling tussen goed en kwaad. Degen voelt zich zeer vereerd.
In Amsterdam zijn ze bijeen op uitnodiging van het ‘landelijk steunpunt gastspreker’ van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, dat hen een cursus aanbiedt. Compleet met huiswerk, en het is nog niet zeker of ze daadwerkelijk worden uitgekozen om namens Westerbork de lessen te verzorgen. Ook de mevrouw van 89 verkeert in onzekerheid over haar debuut als gastspreker.
Twee onderwijskrachten, met beide tientallen jaren ervaring, die aanwijzingen krijgen over hoe ze straks voor de klas moeten staan? Nee, vreemd vinden ze dat niet. Bij deze zo persoonlijke verhalen komen emoties kijken. Welke boodschap willen ze eigenlijk overbrengen aan een klas vol pubers? Dat weten ze maar al te goed. Lenie Degen wil het stilzwijgen rond het NSB-verleden in haar familie doorbreken. Je eigen geschiedenis kennen, zodat je weet waar je vandaan komt. Degen hamerde daarop altijd bij haar studenten, terwijl ze van het verzwegen deel binnen haar familie pas sinds een paar jaar echt op de hoogte is.
Waar kies je voor, en welke gevolgen heeft die keuze? Dat is ook het motief van Zwinderman. Haar vader koos voor het verzet, met als gevolg dat ze geen vader heeft en dat haar moeder alleen achterbleef. Een zielig verhaal misschien, maar tegelijkertijd is ze zó ontzettend trots op haar vader. En wat zou vader fier zijn op haar, omdat zij nog steeds zijn boodschap verkondigt.
Het is in Amsterdam de vierde keer dat de twee elkaar ontmoeten. Broze verkering noemen ze het lachend. Maar altijd gaat het over die ellendige oorlog, altijd over die zo beladen geschiedenis. Ze hebben zich voorgenomen dat ze het ook leuk met elkaar mogen hebben. Ze zijn immers niet alleen die oorlog.
Een dag later gaan ze op de foto in het oude gemeentehuis van Sleen. Het is de plek waar ze op 31 oktober voor de eerste keer samen een lezing geven. Helaas niet in de oorspronkelijke raadszaal, want die is te klein om alle belangstellenden te kunnen bergen.
In de burgemeesterskamer gaat alle aandacht uit naar de deur, hoewel we in Amsterdam hadden afgesproken die foto maar niet te maken: het ligt misschien te voor de hand. Maar eenmaal met de klink in de hand wordt Alie Zwinderman emotioneel. ‘Kom er maar bij’, moedigt ze Degen aan. Het is immers ook háár deur.
