Beelden uit een andere wereld | Kunst kijken met Eric Bos

Je denkt: nou heb ik het wel gezien, al die tentoonstellingen met tekeningen, etsen en schilderijen van Jan Mankes (1889-1920), al die zacht geschilderde portretten, landschapjes, dieren en bloemstillevens. Vaak in halfduister.

Jan Mankes was, net als de Belgische schilder Léon Spilliaert, een nachtwandelaar. De nacht was voor beide kunstenaars het onderkomen van de ziel. Dat idee projecteerde Mankes in veel van zijn werk. Dat zielszwangere van zijn oeuvre maakt bij veel mensen allerlei gevoelens los.

Kijk naar zijn overwegend kleine schilderijtjes van mensen, dieren en landschappen. Zo’n menselijk wit geitje in de schemering, een roerloze uil in het donker, kwetsbare bloemen in vaasjes, dat wonderlijke licht, die merkwaardige kleuren. Het zijn sprookjesbeelden van de werkelijkheid. Ontroerend in al hun kwetsbaarheid.

Op zijn maanverlichte landwegen met bomen en sterrenhemel in de buurt van De Knipe bij Heerenveen, waar Mankes woonde, is het alsof je in een droom wandelt. En jij niet alleen, alles om je heen bevindt zich in een droomtoestand. 

En nu is er een dubbeltentoonstelling met werk van Jan Mankes, tegelijkertijd in Museum Belvédère en in Museum Arnhem. De grootste presentatie ooit. En opnieuw denk je: alles is bekend, te zien geweest, beschreven en bewonderd. Maar iedere keer ga je weer door de knieën. Want dan sta je in Museum Belvédère oog in oog met bijvoorbeeld zo’n klein bloemstilleven. En overvalt je een grote verwondering, je raakt gegrepen en ontroerd. 

Vaasje met jasmijn uit 1913, uit de collectie van Museum Arnhem, is een doodgewoon, simpel vaasje met witte bloemetjes. Dat vaasje is nauwelijks zichtbaar, zo donker is het eromheen. Op dat vaasje ontwaren we een zacht, bijna vergeten wit stipje. Maar de jasmijn gloeit uit het duister tevoorschijn, alsof ze licht geeft, als een materialisatie van iets onstoffelijks. Een verschijning is het, een visioen. Het is afkomstig uit een andere wereld, zoals Jan Mankes de dingen zag en voelde.  

Dat witte stipje op het glas van het vaasje blijkt een reflectie te zijn. Het fungeert als het anker van de compositie. Dat zorgt ervoor dat het vaasje zichtbaar blijft. Het voorkomt ook dat de jasmijn ergens in de ruimte zweeft. Een geniaal stipje.