In de schaduw van het aanmeldcentrum voor asielzoekers is de bajes tweede grote werkgever in Ter Apel

Vanwege de opvangcrisis is het grote asielcentrum in Ter Apel al lange tijd landelijk in het nieuws, en sinds enige tijd ook over de landsgrenzen. Vluchtelingen die buiten slapen, Rode Kruis- en COA-medewerkers die helpen, politici die discussiëren over de crisis, iedereen kent de beelden.

Wat veel minder mensen weten, is dat enkele honderden meters achter het asielcentrum een groot gebouw staat dat aan het eind van de vorige eeuw ook werd binnengehaald als een redder in nood: de bajes van Ter Apel. De Penitentiaire Inrichting (PI) zoals hij officieel heet.

 

De nood was hoog in het Ter Apel van het midden van de jaren negentig. De Koude Oorlog was voorbij en daarom sloot het NAVO-depot aan de rand van het dorp de deuren. Tot overmaat van ramp werd ook de MB-spellenfabriek opgedoekt. Een economisch gezond dorp dreigde plotsklaps kopje onder te gaan; honderden mensen stonden op het punt hun baan te verliezen, 30 procent van de beroepsbevolking dreigde werkeloos te worden.

De huidige gemeente Westerwolde bestond toen nog niet. Ter Apel lag in de gemeente Vlagtwedde en de bestuurders daarvan, burgemeester Herman Euverink voorop, sloegen aan het lobbyen. Ze vroegen in Den Haag om vervangende werkgelegenheid en kregen die. In 1996 werd het vertrekcentrum geopend voor uitgeprocedeerde asielzoekers, vlakbij de plek waar het NAVO-depot had gestaan. Die opvanglocatie groeide in de loop der jaren uit tot het huidige asielcentrum en leverde Ter Apel de bijnaam asielhoofdstad op.

De bestuurders haalden ook de PI binnen. Een gevangenis waarin bijna vierhonderd mannelijke gedetineerden opgesloten konden worden en waarvoor in 1997, een kwarteeuw geleden, de basis werd gelegd. ,,Toen stond de gevangenis er nog niet, maar was het een PI in oprichting en werd druk personeel geworven’’, blikt Karin Kuipers terug.

Zij was in 1984 gaan werken in het NAVO-depot, maar verloor dus haar broodwinning. ,,En met mij vele anderen. Sommigen kozen voor een baan in het vertrekcentrum. Anderen, onder wie ik, voor werk in de PI. Sommigen die voor de gevangenis kozen, gingen eerst meelopen in penitentiaire inrichtingen elders in het land, als een omscholing. Dat hoefde ik niet te doen. Ik kreeg een baan op de afdeling personeelszaken en hielp mee bij het werven van nieuw personeel, vanuit een tijdelijk kantoor in Ter Apel. Dat werven was nodig omdat er meer dan driehonderd arbeidsplaatsen te vergeven waren. Er moest ook buiten het personeel van het NAVO-depot en de spellenfabriek naar menskracht worden gezocht.’’

Honderden sollicitatiebrieven kwamen er binnen, postzakken vol werden bij dat tijdelijke kantoor afgeleverd. Kuipers en haar collega’s lazen en beoordeelden ze en droegen er zo aan bij dat er uiteindelijk een ‘bajesteam’ stond. Dat ging in september 1998 aan de slag. Toen kwam Job Cohen als staatssecretaris van Justitie naar Ter Apel om de PI officieel te openen. Enkele dagen later kwamen de eerste gedetineerden. Het ging om zogenoemde bestuursrechtelijke vreemdelingen: mannen die ongewenst in Nederland verbleven en die, door de opsluiting, beschikbaar bleven voor uitzetting.

Zo kreeg Ter Apel zijn tweede grote werkgever en kreeg de provincie Groningen zijn tweede gevangenis. In de stad Groningen stond toen namelijk al lange tijd het Huis van Bewaring. Daarin zaten ‘gewone’ gevangenen, veelal uit de eigen regio.

De PI van Ter Apel ging, voor de buitenwacht in elk geval, betrekkelijk geruisloos door de eerste jaren van haar bestaan. Waar het asielcentrum de tongen ook in het begin van deze eeuw al geregeld in beweging bracht, was de bajes de veel stillere broodheer. Binnen de muren veranderde er wel iets. Toen het Huis van Bewaring sloot, werd de PI in Ter Apel de plek waar mannen uit met name de eigen provincie werden opgesloten. ,,Dat veranderde het werk, bijvoorbeeld in die zin dat we contact hadden met de gemeenten waar de gedetineerden woonden en dat we hen zo goed mogelijk voorbereidden op een terugkeer in de maatschappij’’, vertelt René Hut, die vanuit de PI het contact met de media onderhoudt.

Maar toen werd het 2012 en werd alles anders. Staatssecretaris Fred Teeven (toen VVD) presenteerde een zogenoemd masterplan waarin sprake was van sluiting van gevangenissen. De PI van Ter Apel was ook een kandidaat. ,,Dat nieuws sloeg in als een bom’’, herinnert Kuipers zich nog als de dag van gisteren. ,,Het was een bezuinigingsplan van het Rijk. We schrokken er enorm van. Ik was op dat moment voorzitter van de ondernemingsraad en werd zo in die tijd woordvoerder van het personeel.’’

 

De Haagse plannen joegen niet alleen de personeelsleden de stuipen op het lijf. Ook de gemeentebestuurders schrokken zich een hoedje, net als tal van inwoners van Ter Apel, onder wie ondernemers die de PI als klant hadden. Die zo stabiele broodheer, want dat was de bajes, dreigde plots te verdwijnen. Boze herinneringen aan de jaren negentig kwamen bovendrijven.

Ter Apelers zetten een demonstratie op voor de poorten van de bajes, uit protest tegen de Haagse plannen. De gemeentebestuurders sloegen aan het lobbyen. ,,Sluiting van de PI? Onbespreekbaar’’, was het motto van toenmalig burgemeester Leontien Kompier.

,,We zijn vaak in Den Haag geweest, om te spreken met Tweede Kamerleden, om te wijzen op het levensbelang van de banen voor deze regio’’, zegt Kuipers. ,,We ontvingen ook politici, Teeven kwam op bezoek. Het waren heel spannende tijden, maar uiteindelijk kwam het bericht dat onze PI bleef. De opluchting was enorm.’’

 

In 2016 hing opnieuw de dreiging van sluiting boven de bajes, werd er opnieuw gelobbyd, en opnieuw met succes. De gevangenis herbergde toen al een nieuwe ‘doelgroep’: Vreemdelingen in Strafrecht (VRIS’ers). Illegaal in Nederland verblijvende mannen die een misdrijf hadden begaan, in Ter Apel hun straf uitzaten en daar ook werden voorbereid op hun terugkeer naar het land van herkomst.

Momenteel verblijven nog altijd VRIS’ers in de PI van Ter Apel en geeft Karin Kuipers, 58 jaar nu, leiding aan de afdeling die de gedetineerden voorbereidt en zo goed mogelijk begeleidt waar het gaat om die terugkeer. ,,Het is sinds 1997 de vijfde functie die ik bekleed en het is leuk werk. Terugkijkend ben ik blij dat ik indertijd de keuze voor de PI heb gemaakt. Ik ga nog altijd met plezier naar mijn werk. De afwisseling spreekt me aan, geen dag is hetzelfde. Dit is ook de enige PI met alleen maar VRIS’ers, wij zijn dé specialist op het gebied van deze doelgroep.’’

 

Dat laatste ook omdat de bajes van Ter Apel, waaruit overigens nog nooit iemand ontsnapte, al enkele jaren weer in rustig vaarwater verkeert. Ja, er was wel de coronagolf waarbij veel gedetineerden en ook personeelsleden besmet raakten en waarbij vakbond FNV de directie onder vuur nam omdat die de maatregelen niet goed zou hebben nageleefd. Die storm ging liggen en momenteel doen Kuipers en haar collega’s weer in betrekkelijke stilte hun werk. Het contrast met het asielcentrum, die andere grote broodheer, is enorm.