Wat staatssecretaris Hans Vijlbrief bijblijft na moeilijke periode: 'De Groningers hadden altijd gelijk'

Twee verhuisdozen staan al in de werkkamer van staatssecretaris Hans Vijlbrief. Een verdwaald boek ligt ernaast. Klaar om in de doos te worden gestopt. Net zoals het vijfdelig boekwerk van de parlementaire enquête gaswinning Groningen dat nu nog in de vensterbank staat. ,,Ja, ik heb nog eventjes”, klinkt het op licht vermakelijke toon uit de mond van Hans Vijlbrief.

De staatssecretaris van D66 is bezig met zijn laatste dagen als staatssecretaris Mijnbouw. Een taaie, moeilijke baan. Waarover hij in het begin best wel heeft getwijfeld of hij het überhaupt moest gaan doen. Want het dossier was en is politiek uitermate gevoelig. Er komen een hoop emoties bij kijken.

Vijlbrief is inmiddels bezig met een boek over de afgelopen tweeënhalf jaar. Over wat er is gebeurd. De fakkeloptochten. De aardbevingen. Het stopzetten van de gaswinning en het bijna niet doorgaan daarvan. En zijn zenuwen voor het verhoor onder ede tijdens de parlementaire enquête. Vijlbrief zegt trots: ,,Het boek heeft zelfs al een kaft en verschijnt in september of oktober.”

,,De Groningers hadden altijd gelijk.”

Het is een gevleugelde uitspraak van Vijlbrief die hij als staatssecretaris al een paar keer liet vallen. Ook tijdens zijn verhoor bij de enquêtecommissie onder leiding van Tom van der Lee. Vijlbrief is normaal ijzig kalm in tijden van stress of crisis. Maar voor zijn verhoor was hij ongewoon zenuwachtig. ,,Ik wil natuurlijk altijd de waarheid spreken, maar soms zeg je wel eens iets en dat blijkt dan niet helemaal te kloppen. Dat overkomt iedereen weleens. Maar als je onder ede staat... De hele setting voelde zo intimiderend. De commissieleden die zo dichtbij tegenover je zitten. De opbouw van de zaal: alsof je in een arena zit.”

En dan: ,,Heb je Wout Weghorst gezien? Zijn interview na de 2-1 tegen Polen?” Vijlbrief vertelt hoe de spits van Oranje na afloop van zijn treffer aangaf dat hij de situatie van tevoren had gevisualiseerd. Al voordat de wedstrijd was begonnen had de voetballer al in zijn hoofd hoe het zou gaan. Hoe hij zou reageren. ,,En dat is eigenlijk wat je doet in zo’n situatie. Wat ik ook heb gedaan bij mijn enquêteverhoor. Ik had het verhoor in mijn hoofd vooraf al helemaal afgespeeld. Wat zal er gebeuren? Wat voor soort vragen kunnen er worden gesteld? Hoe ga je reageren. En toch bleef ik zenuwachtig.”

,,Ja. Helemaal.”

Het was tijdens deze twee dagen dat de Tweede Kamer een hard debat voerde met (inmiddels) demissionair premier Mark Rutte (VVD) en staatsecretaris Vijlbrief over het snoeiharde rapport Groningers boven gas van de parlementaire enquêtecommissie gaswinning Groningen. Er werden harde noten gekraakt en het kabinet wankelde eventjes – de vertrouwensvraag kwam op tafel – maar overleefde het debat omdat de coalitiepartijen VVD, CDA, ChristenUnie en D66 elkaar stevig vasthielden. Vijlbrief vond ook dit ,,spannend”, vertelt hij. Vooral omdat hij pas mocht antwoorden na de Tweede Kamer en Rutte. ,,Om in voetbaltermen te blijven: ik zat lange tijd op de bank. Het debat zelf vond ik vooral in het begin zuur. En toen kwam de premier ook nog met zijn slip of the tongue... nevenschade... tja...”

,,Laat ik maar gewoon het korte antwoord geven: ja, daar kan ik me wel wat bij voorstellen.”

,,Ja en nee. Je moet het eigenlijk opknippen. We hadden als kabinet kunnen aftreden vanwege Groningen. Maar je kunt ook redeneren: we hebben na dat harde rapport een goed plan [Nij Begun, red.] neergelegd. Waarmee we echt wat kunnen doen. Jij stelde mij op 17 januari, het was mijn allereerste persconferentie als staatssecretaris voor Groningen, de vraag of ik mij ook een offerlam voelde. Omdat iedereen verwachtte dat ik sowieso zou moeten aftreden. Weet je dat nog? Dat vond ik heel vervelend dat je dat vroeg. Maar ik vond het tegelijkertijd een terechte vraag, want die gedachte leefde gewoon in het Noorden. Dus ik wist eigenlijk al vanaf het begin: het Groningen-dossier kan de val van het kabinet betekenen. Het was er ernstig genoeg voor. Ik had daar ook mee kunnen leven. Dat kan ik minder met de reden waarom dit kabinet uiteindelijk is gevallen. Dat vond ik echt een drama.”

Vijlbrief vertelt dat hij eigenlijk denkt dat de betonrot in het kabinet al was ingezet door het stikstofdossier. Dat maakte veel kapot, vertelt hij in zijn werkkamer. ,,En de manier waarop het CDA en Hoekstra dat toen hebben gedaan, et cetera. Met een interview, weet je nog, net na de zomer. Maar we hadden niet hoeven vallen over die asiel- en migratiekwestie. Sterker nog, we hadden niet moeten vallen. Omdat nou juist...”

,,Het gekke is dat na ons aftreden de hoeveelheid kritiek op het kabinet minder geworden is. Het is de ironie van politiek.” Even grinnikt Vijlbrief. Zwaait wat met zijn handen en zegt dan: ,,Wat best veel mensen nu zeggen: nou, ze doen het eigenlijk best aardig, die types. De ironie.”

En weer die harde lach.

Hans Vijlbrief is tweeënhalf jaar staatssecretaris Mijnbouw geweest. Een turbulente periode. Op voorhand had hij nog wel lichte twijfels of hij überhaupt wel ‘ja’ zou moeten zeggen tegen dit politiek zeer gevoelige dossier. ,,En toen kwam die eerste week met de subsidierijen en mijn voorganger die nog even op de laatste dag een brief stuurde dat de gaswinning omhoog ging... Ik dacht wel: holy moly, waar ben ik aan begonnen? Maar in zekere zin, en dan kom ik toch even met een metafoor: politiek op dit niveau lijkt het meeste op topsport. Je moet er totaal voor leven met totale toewijding. Nooit denken dat je dingen niet kunt bereiken.” Even volgt de twijfel. Zal hij het zeggen of niet? ,,De afgelopen vier jaar... Ik ben maar één avond dronken geweest. Omdat je altijd weet... De telefoon kan gaan. Straks is er een zware aardbeving. Dus ik heb altijd maar aan gestaan. Echt topsport.”

,,Wat een rotvraag. Natuurlijk niet. Kijk, de gaskraan dicht: dat is gebeurd. Job done. En met Nij Begun hebben we perspectief geboden. Dertig jaar hebben we ons sociaal-economisch en qua duurzaamheid verbonden aan Groningen. Er is een goed begin gemaakt in elk geval. Ik had de Groningenwet, waar dat allemaal in vastligt, nog wel graag zelf door de Tweede Kamer willen brengen, maar dat gaat mijn opvolger vast goed regelen. En bij de schadeafhandeling loopt ook nog niet alles goed, maar ik beschouw het echt als winst dat gedupeerden tot 60.000 euro hun schade automatisch gerepareerd kunnen krijgen.”

,,Bewust. De versterking loopt: mwah, mwah... Daar had ik... Kijk, in het begin voelde ik mij een middeleeuwse wetenschapper die het hele systeem rond de NCG niet goed begreep. Ik begrijp de samenhang nu wel beter. En de kwaliteit van de versterking is echt wel omhoog gegaan. Bewoners hebben meer invloed gekregen op het proces en dat zorgt voor meer minder chagrijn. Maar ik wil sneller. En dat lukt nog niet.”

,,Ja, wethouder Usmany heeft gelijk gekregen. Ik heb daar echt wel oorlog met haar over gehad. Of, nou ja: bekvechten. Maar ze kan wel gelijk krijgen, vrees ik. Het zal waarschijnlijk niet voor 2028 klaar zijn. Maar even hè: toen FC Groningen degradeerde zei ik ook al: als je weer wilt promoveren, moet je niet zeggen dat je dat over twee jaar wilt doen. Nee, je zegt: ik wil direct weer promoveren. Zelfs als je weet dat je het misschien niet haalt.”

,,Gepromoveerd. Maar dat wist toen ook niemand. En maar weinig dachten dat het ging gebeuren. Dus ik dacht: ik ga dat jaartal van 2028 niet loslaten. Maar ik heb wel gemerkt dat het tempo in het versterkingsproces niet het allerbelangrijkste is. Misschien wordt het 2029. Of komen we alsnog op koers. Het probleem is: als ik in Groningen ben, kom ik nog te veel mensen tegen die zeggen dat ze nog steeds moeite hebben met de NCG. Nog steeds zaken moeten bevechten. En daarvan denk ik zelf wel: daar had ik nog veel meer bovenop moeten zitten. Je vroeg dus of ik alles heb kunnen doen: nee. Maar of dat aan mij ligt of aan de tijd... tja. Ik had graag wat meer tijd gehad.”

Hoewel Vijlbrief de erfopvolger is van alle fouten die in het gaswinningsdossier in het verleden zijn gemaakt, ligt hij goed in de provincie. Nog geen twee weken geleden was er een afscheidsreceptie in Loppersum voor hem georganiseerd. Betrokken bestuurders en ambtenaren waren er. Maar ook tientallen gedupeerde inwoners. ,,De sfeer was gemoedelijker dan toen ik net was begonnen. Toen was er nog veel terechte boosheid. En mensen waren murw. Maar nu: er werd voorzichtig gelachen. Ik hoop echt dat ik daar een klein beetje aan heb bijgedragen.”

,,Tja, zoals bij die persconferentie met Rutte in Garmerwolde? Ik brak even. Dat kwam doordat ik die zaal inkeek en daar al die mensen zag zitten. Allemaal mensen uit Groningen die ik kende. En wij moesten vertellen dat de Groningers altijd gelijk hebben gehad. Dat bracht volgens mij de emotie naar boven. Het overkomt me vaker hoor. Laatst nog omdat ik woedend was omdat de Eerste Kamer het sluiten van de gaskraan dreigde te vertragen. Ik was echt woest... woest... woest... Door die woede voelde ik mij zo onmachtig, dat was ook emotie. Die tweeënhalf jaar Groningen hebben mij enorm veranderd. Als politicus en hoe ik mij gedraag als bestuurder. Emoties tonen zou ik vroeger minder hebben gedaan. Daar ben ik de laatste periode ook wel van beschuldigd: emo-bestuur. Ook toen ik dreigde op te stappen als de Eerste Kamer de sluiting van het gasveld zou vertragen, werd dat neergezet als een politiek spel van mij.”

Voor het eerst in het gesprek begint de 60-jarige met een lichte stemverheffing te praten. ,,Emo-bestuur. Ja, ga even lekker op het dak zitten. Dat is niet emotioneel besturen. Besturen betekent gewoon dat je er voor de mensen bent, en niet over mensen heen walst.”

,,Zeker niet. Die woensdagochtend voor het debat in de Eerste Kamer heb ik het bij het ontbijt al tegen haar gezegd: Als het nodig is, dan vertrek ik vandaag. Ik ga niet in Groningen vertellen dat zij nog een aantal maanden extra moeten wachten. Ik ga het gewoon niet doen.’ De Tweede Kamer wilde het Groningse veld sluiten: 146 van de 150 zetels waren voor hè? Dus nee, dat was geen loos dreigement van mij. Het was wel een spin van de VVD. Daar moet je aan wennen in dit vak, dat spinnen. Maar no way dat ik toneel heb gespeeld toen ik zei dat ik zou opstappen. Direct aan het begin heb ik de Groningers beloofd: ik doe wat ik zeg...”

,,Eerlijk? Ja, ik was daar wel... teleurgesteld over. Ik had gehoopt dat we het Noorden toch een beetje zouden kunnen winnen. Wat ik wel hoop is dat mensen blijven onthouden dat ik eraan heb bijgedragen dat...

Even laat Vijlbrief de stilte vallen.

,,Ook mijn partij: dat we echt wel bezig zijn geweest om mensen te helpen. D66 wordt er zo vaak van beschuldigd ver van de mensen af te staan. Witte wijn sippende elite, je kent het allemaal wel. Maar ik zeg dan ook: ‘Ja, jongens: jullie hebben mij gezien in Groningen. Ik hoor ook bij die partij. En ik ben niet de enige die zo is. Nee. Dit hebben wij gedaan.’ Dus ja...”

Vijlbrief houdt nog een keer even in. En dan bijna zuchtend: ,,Ja, toch wel teleurgesteld.”

,,Ja, dat is zo, dat is zo, dat is zo. Ik denk zelf dat het een van de redenen is voor het ontstaan van de afstand tussen politiek en de burgers. Wij leven ons als bestuurders en ambtenaren echt veel te weinig in in wat mensen nou eigenlijk bezielt. Dat was wat ik bedoelde met die opmerking richting Lyanne Levy en Arend van Wijngaarden met wie ik dat interview had. Door Groningers heb ik geleerd dat het beleid en de keuzes echt beter worden als je wel dat contact hebt met mensen. Dat zat achter die vraag en mijn antwoord. Het grappige is dat burgers veel meer begrip hebben voor het feit dat sommige dingen niet kunnen dan wij hier in politiek Den Haag denken. Dat is misschien wel mijn grootste les. De Groningers en Drenten begrijpen donders goed dat als ik daar was, dat ik niet met een toverstokje in één keer de versterking kon regelen.”

,,Dat is het codewoord. Luister en neem mij als burger serieus. Ik zit trouwens net te denken: misschien wel de gesprekken waar ik het meest aan gehad heb in Groningen, los van de bewonersgesprekken, zijn die met Stut en Steun. Die mensen staan zelf midden in de ellende, maar gaan de hele dag zitten om naar de verhalen van anderen te luisteren. En toch blijven ze constructief. Ze zijn niet zuur.”

,,Op de dag dat we het gingen regelen in de Eerste Kamer werd ik wakker en dacht ik: wat nou als er een bom valt op de Noorse pijpleiding en jij bent degene die de boel heeft afgesloten? Daar heb ik heel erg over nagedacht; wat ik daar nou van vond. Ik kreeg daar geen buikpijn van. Het wordt voor mij een intellectueel probleem dat ik probeer te rationaliseren. Dan word ik evenwichtig en heb ik twee stemmetjes in mijn hoofd. ‘Ja, dat is link en gevaarlijk.’ Maar het andere stemmetje zegt dan: ‘De enige manier om rust en vertrouwen terug te krijgen in Groningen is het definitief sluiten van de kraan.’ Dat zeg ik niet om heilig te zijn hè. Het kan namelijk niet veilig gebruikt worden. Dan weeg ik die twee dingen af. Het grote voordeel is wel dat ik het proces heb doorgemaakt in Groningen.”

,,Dat is prachtig. Zij ziet natuurlijk stukken in de krant en leest dingen. Zij kan scherp moreel oordelen. Ik vind zelf wel: dit besluit had niet anders kunnen uitvallen. Als je had gezegd, wat heel makkelijk had gekund: de situatie is geopolitiek zo moeilijk dat we het gasveld in Groningen nog eventjes open moeten houden. Dan had je de tegenvraag uit Groningen gekregen: ‘Wanneer dan wel? Gaat het veld ooit dicht?’ Er is altijd wel een reden.”

,,Ja, maar we weten allemaal dat het in de praktijk niet zo werkt. Er zijn zoveel mensen bij betrokken. Ik heb het laatste zetje gegeven. En dan nog zijn er mensen die vinden dat Vijlbrief de schurk is die 400 miljard kuub gas in de grond heeft laten zitten.”

,,Dat vond ik heel ontroerend. Ik heb wel familie in Groningen, mijn beste vriend en tevens zwager woont in Kloosterburen. Dus ik kwam er wel eens. Maar eerlijk: op voorhand had ik niet zo heel erg veel met Groningen. Door mijn werk ben ik er anders in gaan staan. Het gebied is razend interessant. En ik vind die mensen gewoon leuk. Ik moet erg om ze lachen. Die combinatie van dat wat... Ja, wat stijfkoppige noordelijke. Maar altijd aardig. Terwijl, als je bedenkt wat een ellende sommige Groningers is aangedaan. Ik bedoel, als dit allemaal toch in Amsterdam gebeurd was... Ze hadden de boel afgebroken. Maar niet hier. En dan die aardige woorden van Paas... Ik had het bestuurswerk graag langer gedaan, maar kom als privépersoon zeker terug in Groningen.”

,,Het kon minder.”