Kamp Westerbork wil geschiedenis meer zichtbaar maken, vooral voor jongeren. 'Het moet niet de Westerbork escape room worden'

„Een visuele weergave van fysieke overblijfselen van de geschiedenis kan een reactie oproepen die verdergaat dan wat een leerboek of lezing kan overbrengen”, zegt Paweł Sawicki, woordvoerder van het voormalig concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. „Door bijna 80.000 schoenen van slachtoffers te tonen, wordt de omvang van het menselijk verlies in een krachtig en tegelijkertijd persoonlijk perspectief geplaatst.”

Waar in kamp Westerbork bezoekers het vooral met leegte en stilte moeten doen, is bij Auschwitz-Birkenau nog veel restanten uit de Tweede Wereldoorlog te zien. „Het daadwerkelijk zien van de barakken, het selectieplatform en de ruïnes van de gaskamers en crematoria helpt bezoekers niet alleen om de geschiedenis van deze plek te begrijpen, maar zet je ook aan het denken over onze individuele en collectieve verantwoordelijkheid. Auschwitz laat zien waar haat, antisemitisme en minachting voor de medemens decennia geleden toe heeft geleid”, zegt Sawicki.

Volgens hem is dat visuele aspect enorm belangrijk. „Veel mensen kennen het tragische verhaal van Auschwitz wel, maar het heeft pas echt impact door hier daadwerkelijk te zijn en de plek met je eigen ogen te aanschouwen. Naast een visueel deel krijgen bezoekers ook historische details te horen over de kampoperatie en verhalen van slachtoffers.”

Ook Kamp Westerbork wil beter zichtbaar maken hoe het kamp er in 1944 uitzag. Onder meer door stukken gracht en prikkeldraad en contouren van barakken en gebouwen. Vooral een jongere generatie zou meer visuele middelen nodig hebben om de geschiedenis van de plek echt goed te begrijpen.

„Het toevoegen van beleving aan een evenement, attractiepark of culturele instelling is iets wat in onze sector nu heel populair is om te doen”, weet Henk-Jan Bruinenberg, docent-onderzoeker Leisure & Events management aan de NHL Stenden in Emmen. „Kijk naar dierentuin Wildlands. Daar draait het niet alleen om de dieren, maar wordt ook een verhaal verteld. Dat is belangrijk, want in dat verhaal kun je een boodschap kwijt.”

Ook Rianne Schoonderbeek, hoofd educatie en participatie van het Drents Museum in Assen benadrukt het belang van beleving in musea. „Je moet niet alleen het hoofd activeren, maar ook het hart en de handen. Dan blijft een verhaal beter hangen.”

Juist een combinatie van media is daarbij van belang. „De geletterdheid wordt lager in Nederland en iedereen heeft een andere manier om informatie op te slaan. Met verschillende media bied je meerdere haken”, denkt Schoonderbeek.

In Labyrinthia, de nieuwe expositie van het museum, worden in vijftien zalen met complete decors alle zintuigen van bezoekers geprikkeld. Met geluiden, geuren, tastobjecten, audio, video, teksten en spellen. Zo peddel je er in een kano door prehistorisch Drenthe en ga je er op mammoetjacht. „We willen bijvoorbeeld uitleggen dat de uitvinding van een boot grote invloed heeft gehad op de samenleving. Dat doen we door een beleving neer te zetten alsof je er zelf bij bent geweest.”

Docent Bruinenberg begrijpt de ambitie van de museumdirectie van Kamp Westerbork. Hoewel hij zelf nooit een bezoek heeft gebracht aan het voormalige kamp, vindt hij het verhaal krachtig. „In de zin van dat dit verschrikkelijk is en nooit meer mag gebeuren. Maar die boodschap moet pakkender zijn dan het alleen laten zien van foto’s en het tentoonstellen van oude spullen.”

Toch zit er ook een gevaarlijke kant aan, waarschuwt hij: „Je kan een bezoeker denkbeeldig in de schoenen zetten van iemand die het kamp heeft meegemaakt, maar dat kan ook riskant zijn. Het kan heftige emoties oproepen bij mensen. Je moet ook voorkomen dat je doorslaat naar de entertainmentkant. Het is snel dun ijs waarop je terechtkomt. Het moet niet de Westerbork escape room worden. Dan sneeuwt de boodschap onder bij de beleving. Het is een gevoelig en belangrijk thema.”

In Auschwitz-Birkenau zijn weliswaar meer concrete restanten te zien, toch herkent de woordvoerder de uitdaging van Westerbork om context te schetsen bij die overblijfselen. „We focussen op het onderhouden van authentieke restanten. We willen bezoekers helpen die restanten te begrijpen, zonder afbreuk te doen aan de historische integriteit”, legt de woordvoerder uit. „Dat is complex. Met informatieborden, tentoonstellingen en, heel belangrijk, gidsen proberen we die nog intacte bezienswaardigheden context en betekenis te geven.”

Ook in het Drents Museum proberen ze bezoekers iets mee te geven bij een beleving. „We proberen met verschillende vormen en op een laagdrempelige manier te zorgen dat je iets oppikt. In elke zaal staat bijvoorbeeld een vraag centraal, zoals ‘wie zijn onze helden?’ Ook beantwoorden een aantal bekende en onbekende Drenten die vraag in video’s. We hopen dat dit bezoekers aanspreekt en aan het denken zet.”

Bruinenberg denkt dat het zelf iets kunnen zien of meemaken beter werkt dan alleen een expositie. „Dat creëert verbinding en heeft psychologisch meer impact. Voor jongeren is dat van belang, want zij zijn lastig te bereiken”, weet de docent. „Zij bewegen zich vooral online, zitten in een eigen sociale bubbel en komen daar moeilijk uit.”

Toch denkt Schoonderbeek dat ook een oudere bezoeker daar baat bij kan hebben. „Jongeren zijn misschien meer van de beeldcultuur, terwijl oudere bezoekers zich langer op een tekst focussen. Tegelijkertijd is wat we hier doen voor iedereen prettig. Dus dat leeftijdsverschil is niet per se relevant.”

Ook de woordvoerder van Auschwitz denkt dat dit van belang is voor alle leeftijden. „We zien geen duidelijk onderscheid tussen generaties. De historistische authenticiteit is van belang voor bezoekers van alle leeftijden. We proberen met educatiebij elke bezoeker een eigen verbinding met het verleden te creëren, ongeacht zijn of haar leeftijd.”