Het Noord Nederlands Orkest combineert volgende week operamuziek van Richard Wagner met metal van Rammstein. Het is de aftrap van een groot project over identiteit en uitsluiting.
Wat moet een symfonieorkest met de Duitse Tanzmetall van Rammstein? En wat hebben de opera’s van Richard Wagner (1813-1883), de grote Duitse muziekvernieuwer, met de muziek van deze shockrockers te maken? ,,Er zijn grote overeenkomsten”, zegt Marcel Mandos, de artistiek leider en programmeur van het Noord Nederlands Orkest. Hij is de bedenker van het concert, waaraan een groot educatief project is gekoppeld.
,,Zowel Rammstein als Wagner hebben een intense, obsessieve band met het verleden van Duitsland”, zegt Mandos. ,,En ze maken Gesamtkunstwerken, waarin het niet alleen gaat om de muziek, maar ook het theatrale een belangrijke rol speelt: de show, het pathos. Zowel Rammstein als Wagner gebruiken een bombastische hoeveelheid klanken. En ze houden van drama: vuur, moord, ellende, pijn, geweld, macht. Het grote verschil is: wat Wagner in vijf uur doet, doet Rammstein in maximaal tien minuten.”
‘De DDR-achtergrond is bij Rammstein heel bepalend’
Natuurlijk, er zijn meer verschillen. Wagner werd precies 150 jaar eerder geboren dan Rammstein-voorman Till Lindemann (1963). Ze delen wel dezelfde geboorteplaats: Leipzig. ,,Maar de historische omstandigheden zijn niet te vergelijken”, erkent Mandos. ,,De DDR-achtergrond is bij Rammstein heel bepalend. Er zijn wel overeenkomsten in de overkoepelende thematiek: alles wat je liefhebt moet je eerst verbranden of vernietigen om opnieuw te kunnen beginnen.”
Wagner ontleende de inspiratie voor zijn ‘totaalkunstwerken’ aan de Germaanse mythologie. Hij wilde de pure, zuiver menselijke emoties blootleggen, die volgens hem in oude sagen en legendes zijn terug te vinden. Dat leidde bij hem tot een verheerlijking en idealisering van de Duitse identiteit en droeg bij aan een fel antisemitisme dat hij in woord en geschrift uitdroeg.
,,Wagner wordt gezien als het hoogst haalbare in de muziek”, zegt Mandos. ,,Bayreuth, waar jaarlijks de Festspiele plaatsvinden, is de apenrots van het muziektheater. Zijn muziek is ook ronduit geniaal. Maar de denkwereld van Wagner is abject. Je moet het in zijn tijd plaatsen, maar hij werd niet voor niets door Hitler vereerd.” Wagners bijdrage aan het salonfähig maken van antisemitische denkbeelden in de 19de eeuw was groot.
‘Rammstein provoceert continu’
Rammstein is ook wel eens aan extreemrechts gelinkt. Dat komt vooral door de fascistisch aandoende esthetiek die uit de megalomane videoclips en de live vuurshows van de band spreekt. Zo gebruikten de muzikanten ooit beelden uit Leni Riefenstahls nazipropagandafilm Olympia in een clip. En hun extreem operateske Deutschland-video uit 2019 zorgde voor veel ophef doordat er ook nazi-scènes in voorkomen.
,,Rammstein provoceert continu”, zegt Mandos. ,,Dat is hun handelskenmerk. Je moet enige culturele bagage hebben om dat te kunnen en willen zien. Deutschland is één grote provocatie en satire, waarin de geschiedenis van Duitsland voorbijkomt. Let wel: Germania is bij Rammstein een donkere vrouw. Heel provocerend. Ze willen juist mensen wakker schudden. Laten zien dat als je de verkeerde keuzes maakt, kan het totaal mis kan gaan. Ze zijn hartstikke links.”
Duizend jongeren uit Noord-Nederland
De overeenkomsten en tegenstellingen zullen tijdens de concerten zijn terug te horen. Ze vormen ook het vertrekpunt van een groot educatief project: ‘1000 Stemmen: Ik ben beter dan jij?!’. Eigenlijk zouden duizend jongeren uit Noord-Nederland, in de leeftijd van 16 tot 25 jaar, volgende week een theatrale versie van de concerten bijwonen. Maar ja, corona. ,,Dat deel van het project is nu verplaatst naar het najaar”, vertelt Mandos.
De jongeren zijn leerlingen van acht scholen uit Groningen, Friesland en Drenthe, die eerst een voorbereidend lespakket volgen. Na het bijwonen van het concert, dat dit najaar dus herhaald wordt, gaan ze op een jongerentop met elkaar in gesprek over de thema’s identiteit en uitsluiting. In verschillende creatieve workshops worden ze uitgedaagd om na te denken over wie ze zijn en over het uitsluiten van anderen.
Over de voorstellingen en het project
De concerten zijn woensdag 9 februari in Groningen (De Oosterpoort) en vrijdag 11 februari in Leeuwarden (De Harmonie). Aanvang 20.15 uur. Sopraan Annemarie Kremer is de soliste in de stukken van Wagner.
‘1000 stemmen: Ik ben beter dan jij?!’ is opgezet in samenwerking met JongerenTop, de Rijksuniversiteit Groningen, Discriminatie Meldpunt Groningen, het Prins Claus Conservatorium, Miverva en SPOT. De deelnemende scholen zijn: Het Hogeland College, MBO Terra, Aeres (voorheen Nordwin College), Terra College, Hondsrug College, Drenthe College, ROC Friese Poort en Noorderpoort College.
Hun verhalen worden vastgelegd en vervolgens gebruikt voor een nieuwe muziektheaterproductie. ,,Daarvoor zoeken we vijf jonge componisten die ieder twaalf minuten muziek maken op basis van dat materiaal. Het resultaat wordt een eenakter met vijf scènes. Daarmee hopen we in 2024 langs festivals te reizen. Dan kun je denken aan Oranjewoud Festival, Oerol, Explore the North of Noorderzon. Dat hangt natuurlijk ook af van het resultaat.”
Jonge mensen laten nadenken
Het project gaat hoe dan ook door, verzekert Mandos. ,,Het is de kern van waar het ons als NNO bij deze concerten om gaat. Wij willen als orkest niet alleen op hoog niveau prachtige klassieke muziek spelen, maar ook een maatschappelijke rol vervullen door zaken aan de orde te stellen. Jonge mensen laten nadenken over zaken die ertoe doen. En een positie innemen.”
Uitsluiting en identiteit zijn belangrijke thema’s, zegt Mandos. ,,In Nederland zitten momenteel mensen in de Tweede Kamer die daar zeer bijzondere ideeën over hebben en waarvoor je moet oppassen, zoals Thierry Baudet. Het gaat erom dat we onze zeer wankele democratie bestendigen, ook voor de toekomstige generaties. Dat is geen vanzelfsprekendheid en ook geen sinecure. Wij willen als orkest een bijdrage daaraan leveren.”
Het is niet eerste keer dat het NNO zich mengt in het publieke debat en werkt aan bewustwording bij jongeren. Eerder waren er al projecten rond Benjamin Brittens War Requiem en Beethovens Negende symfonie. ,,Dit is het grootste project tot nu toe”, zegt Mandos. ,,En voor de komende jaren staan er alweer nieuwe op stapel.”
Spectaculaire lichtshow
Maar eerst volgende week. Het worden hybride concerten in Groningen en Leeuwarden, vertelt Mandos. ,,Het was de bedoeling dat wij de muziek van Rammstein zouden orkestreren, met een zanger erbij. Maar we kregen de rechten niet.” Een wereldact als Rammstein naar Groningen halen was geen optie. ,,Toen hebben we Feuerengel gevraagd. Dat is een Duitse Rammstein-coverband die al meer dan 20 jaar hun muziek spelen.”
Een vuurshow, zoals Rammstein die doorgaans brengt, komt er niet in Groningen en Leeuwarden. ,,Er is wel een spectaculaire lichtshow, zowel bij Wagner als Feuerengel. De band staat in het orkest en alle muziek wordt uitversterkt.” Afwisselend speelt het NNO, met Annemarie Kremer als soliste, iets van Wagner en brengt Feuerengel een song van Rammstein. ,,De muziek is op elkaar afgestemd, thematisch en qua verhaallijn”, zegt Mandos.
Feuerengel speelt onder meer Sonne, Du hast, Engel, Mutter en natuurlijk Deutschland. Van Wagner is muziek te horen uit Lohengrin, Der fliegende Holländer, Die Walküre en Götterdämmerung. Wat vindt de artistiek leider van het NNO zelf eigenlijk van de muziek van Rammstein? ,,Voor mij staat Rammstein in de Duitse canon van de muziek: Bach, Beethoven, Brahms, Bruckner, Wagner, Mahler, en dan niet Stockhausen en Rihm, maar Kraftwerk en Rammstein.”
‘Ik ben al jarenlang groot fan, dankzij mijn neef’
Mandos lacht. ,,Beetje provocatief bedoeld natuurlijk. En om een link te leggen tussen twee verschillende culturen, die toch nauw met elkaar verweven zijn. Maar Rammsteins clips zijn echt miniopera’s, speelfilmpjes van maximaal 10 minuten. Daar is heel hard en diep over nagedacht. Het is een ander genre dan Wagner, maar muzikaal vind ik het echt goed. Ik ben al jarenlang groot fan van ze.”
Dat is de schuld van zijn neefje, vertelt hij. ,,Een jaar of vijftien geleden kwam hij bij mij logeren en toen vroeg ik hem naar zijn favoriete muziek. Haalde hij een cassettebandje met Amerika tevoorschijn. Ik was in een shock. Ik dacht: Het kan niet waar zijn dat mijn neefje hier naar luistert! Maar het wekte wel mijn nieuwsgierigheid. Toen ik me erin verdiepte, ontdekte ik dat het toch veel meer was dan een recht doorgaande tweekwartsmaat. En dat ze een bijzonder verhaal te vertellen hebben.”
