Filmwetenschapper Dan Leberg (44) uit Groningen verklaart waarom kerstklassiekers als ‘Love Actually’ elk jaar terugkeren

Een echte kerstfilmliefhebber is hij niet, bekent Dan Leberg (44). De universitair filmdocent aan de RUG die van oorsprong Canadees is, kan wel iets vertellen over het fenomeen. „De kerstfilm zou ik eigenlijk geen apart genre noemen”, vertelt hij in een café in Groningen, gezeten tussen de posters en Lego-bouwwerken van Star Wars.

„Niet zoals je horrorfilms kunt onderscheiden of musicals of sciencefiction. Je kunt discussiëren over de vraag of Die Hard een kerstfilm is, simpelweg omdat er een kerstboom in voorkomt en de hoofdpersoon is een politieagent die zijn familie bij elkaar probeert te brengen voor de feestdagen. Is elke film waarin kerst wordt gevierd een kerstfilm? En dan heb je het nog niet over parodieën.”

Hij wil maar zeggen: van Star Wars is óók een kerstspecial gemaakt. „Die was echt verschrikkelijk. Hij is volgens mij ook maar zelden uitgezonden, zo slecht vonden de makers hem zelf ook. Maar tegelijk is dat kitscherige van kerstfilms juist ook een aantrekkingskracht voor veel mensen.”

Volgens Leberg bestaan er in grote lijnen in de filmwetenschap twee theorieën over kerstfilms. Ten eerste dat ze vieringen zijn van consumptierituelen. „Die rituelen bestaan bijvoorbeeld uit het geven van cadeautjes, maar een heel eind reizen om samen een maaltijd te eten is ook een vorm van consumptie. En in het kijken van kerstfilms op je tv zit ook zo’n consumptieritueel verborgen, dat alleen in deze tijd van het jaar plaatsvindt. Je hoeft bij mij in juli echt niet met de kerstaflevering van de serie Arrested Development aan te komen, hoewel ik hem geweldig vind.”

Zelfs naar de film gaan met kerst is zo’n consumptieritueel, stelt Leberg. Volgens hem is eerste kerstdag een van de drukste dagen voor bioscopen. „Mensen die met kerst alleen zijn, kopen een grote zak popcorn en kunnen op zo’n dag net zo goed drie films achter elkaar kijken.”

Volgens de tweede theorie is Kerstmis in de westerse wereld inmiddels geseculariseerd, maar zijn er nog altijd spirituele elementen. „Natuurlijk wordt het kerstverhaal met Maria, Jozef en het kindje Jezus ook nog in films en op tv verteld, maar veel kerstfilms zijn niet expliciet christelijk. Toch kennen de meeste seculiere kerstfilms een vorm van spiritualiteit, mystiek of transformatie. Denk alleen al aan de geesten die Scrooge bezoeken. Of de magie van kerst die mensen kan veranderen. Dat zie je zelfs in de kerstafleveringen van The Office. Ricky Gervais speelt in die Britse comedyserie een afschuwelijke, gemene man, maar als het kerst is verandert hij bijna spontaan in iemand met een goed hart.”

Dat thema zie je al terug in de kerstklassieker It’s a wonderful life van regisseur Frank Capra uit 1946, waarin George Bailey (James Stewart) op kerstavond zelfdoding overweegt en zich afvraagt of de wereld niet beter af was als hij nooit was geboren. Een beschermengel toont Bailey hoe zijn dorp er zonder hem zou hebben uitgezien. „Dan besluit hij dat het belangrijk is om te blijven leven en met elkaar samen thuis kerst te vieren. Sowieso is thuiskomen, op een warme, veilige plek met lichtjes en gezelligheid, altijd een belangrijk thema in kerstfilms.”

Is er een ontwikkeling te zien in kerstfilms door de jaren heen, vanaf It’s a wonderful life tot een film als The Holdovers uit 2023? „Er komen elk jaar kerstfilms bij en veel daarvan zijn verschrikkelijk. Soms zijn ze zo slecht dat ze weer goed worden”, zegt Leberg lachend.

„Voor dit soort films is vernieuwend zijn geen prioriteit. Als ik iets van een ontwikkeling zou moeten schetsen, dan is het dat er iets nieuws in gezegd wordt dat nog niet iedereen gehoord of gezien heeft. Zoals Home Alone ooit vernieuwend was omdat het iets carnavalesks toevoegde aan kerst. Macaulay Culkin doet die twee inbrekers vreselijke dingen aan, maar dat is moreel acceptabel omdat het zo over de top en gek is.”

Voor Leberg zelf is de animatiefilm Klaus uit 2019 wel een beetje vernieuwend te noemen, in elk geval voor zijn zoon van 5. „In die film is de kerstman – die overigens in Miracle on 34th Street uit 1947 pas voor het eerst opdook, terwijl Hollywood al veel eerder kerstfilms maakte – een man die cadeautjes aan andere kinderen geeft omdat hij zelf geen kinderen kon krijgen. Ik zie het gezicht van mijn zoontje, die 3 was toen we de film keken, nog voor me. Hij realiseerde zich door die film voor het eerst dat blijdschap en verdriet naast elkaar kunnen bestaan.”

Elk jaar dezelfde kerstfilm kijken, zoals Love Actually of Elf, hoort dus ook bij het consumptieritueel van Kerstmis. Leberg ziet de laatste jaren echter geen films voorbijkomen die zich naar verwachting tussen het rijtje échte kerstklassiekers kunnen scharen. „Streamingdiensten als Netflix maken vaak nieuwe kerstfilms of -afleveringen op basis van wat mensen volgens de algoritmes leuk vinden. Erg origineel of goed wordt het daar meestal niet mee.”

Maar dat is ook niet erg, stelt Leberg. „Met kerst mag je helemaal kijken wat je zelf leuk vindt en waarvan je blij wordt. Als je elk jaar een Harry Potter-marathon doet, zoals wij vroeger thuis: vooral doen. En vind je Die Hard een kerstfilm? Ga die lekker zien. Dat is dan jouw klassieker en jouw ritueel en daar heeft niemand een oordeel over te vellen.” Ook een mooie kerstgedachte.