'Portret van een kleptomaan' (ca. 1822) door Théodore Géricault, olieverf op doek (61,2 bij 59,1 centimeter). Foto: Rijksmuseum
In het Rijksmuseum verwacht je Rembrandt, geen psychiatrische geschiedenis. Kunstenaar Fiona Tan verbond echter kunst met wetenschap in een intrigerende installatie.
Dit portret dat Theodore Géricault rond 1822 schilderde draagt als titel De kleptomaan. Psychiater Étienne-Jean Georget, een van de grondleggers van de sociale psychiatrie, vroeg de schilder om een serie portretten te maken van bewoners van het krankzinnigengesticht Hôpital de la Salpêtrière in Parijs.
Het was een eerste poging om allerlei vormen van afwijkend gedrag en geestelijke stoornissen te categoriseren en herkenbaar te maken. Zoals kleptomanie, pyromanie, erotomanie of ziekelijke jaloezie. Alles om greep te krijgen op zulk raadselachtig en ongeneeslijk gedrag. Daarvoor werden wetenschap en kunst aan elkaar verbonden.
De geboorte van de psychiatrie
Filmmaker en beeldend kunstenaar Fiona Tan (Pekanbaru, 1966), die een oneindig aantal installaties op haar naam heeft staan, maakte in het Rijksmuseum in Amsterdam een intrigerende tentoonstelling, eigenlijk één grote installatie, over de geboorte van de psychiatrie. Haar uitgangspunt was dit portret van de kleptomaan. Verder zijn er foto’s te zien, sculpturen en tekeningen.
Fiona Tan raakte gefascineerd door de pogingen in het verleden om de complexe menselijke natuur te doorgronden. Dat gebeurde begin 19de eeuw door vooral naar gelaatsuitdrukkingen te kijken.
Om onze blik te focussen zijn de museumzalen enigszins schemerig gehouden, wat het gevoel door een andere tijd te wandelen versterkt. De titel Monomania slaat op het verouderde verzamelbegrip voor afwijkend gedrag zonder krankzinnigheid. Voor haar tentoonstelling kon Fiona Tan putten uit de collecties van het Rijksmuseum. Zowel de portretten – later werden het vooral foto’s – brachten een verband tot stand tussen empirische wetenschap en romantische kunst.
Is er iets met hem?
In hoeverre is het gelaat een betrouwbare weergave van de ziel? Wat vinden we van het gezicht op het portret van Géricault als we de titel niet weten? Een medemens, mager, met een onsympathieke, ontwijkende blik, leeg starende ogen. Is er iets met hem? We weten dat Géricault en zijn familie met hun mentale gezondheid kampten. Waanzin was de schilder uit eigen ervaring bekend.
De kleptomaan zou echter net zo goed een kinderlokker of gokverslaafde kunnen zijn. Of een normaal mens. Het geeft aan dat de theorie van het idee van dokter Étienne-Jean Georget nergens op gebaseerd was.
Of toch: kijken we niet allemaal naar de ander met dezelfde oordelende en vooringenomen blik? Denken we niet nog steeds van alles te kunnen zien in iemands oogopslag, uitdrukking of voorkomen? Gelukkig is Georgets theorie achterhaald. Maar onze manier van kijken is onveranderd gebleven.
