De zwangere Iryna Kalinina die op een brancard wordt afgevoerd na een Russisch bombardement op een kraamkliniek in Marioepol woerd wereldwijd het gezicht van dat bombardement. Iryna en haar ongeboren baby overleven beide de aanval niet. Foto: EPA/Evgeniy Maloletk
Twee jaar geleden rolden Russische tanks met veel geweld Oekraïne binnen. Inmiddels zit de strijd muurvast, maar vallen er aan beide kanten nog duizenden slachtoffers. Onze specialisten kijken terug én blikken vooruit op de grootste oorlog op Europees grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog.
Kort na de Russische inval in Oekraïne ging bij Daphne Wesdorp (26) de knop om. De freelance journalist/fotograaf uit Bakkeveen stapte in de auto en reisde naar Odesa. Met al haar jeugdige moed wilde ze - voor het eerst in haar leven - verslag doen van een oorlog.
,,Het sneeuwde en er was veel chaos toen ik de grens overstak. De Russen hadden Cherson al ingenomen. Odesa en Mykolajiv werden bedreigd. Aan de andere kant van de snelweg stond een file van wel 50 kilometer van mensen die op de vlucht waren. Sommigen hadden geen benzine meer en moesten hun auto in de berm achtergelaten. Er was veel paniek. Niemand wist wat er komen ging.’’
De wereld hield zijn adem in
Inmiddels is het twee jaar geleden dat de Russen Oekraïne binnenvielen. Hoewel er veel voortekens waren, was het toch een verrassing dat ze op die bewuste 24 februari daadwerkelijk de grens overgingen. De wereld hield zijn adem in. Tot ieders verbazing boden de Oekraïners fel weerstand en wisten ze de Russische opmars te stuiten.
,,Toen de militaire invasie begon, dacht ik aanvankelijk dat Rusland Oekraïne snel zou overlopen’’, zegt Nicolaas Kraft van Ermel, Oekraïne-deskundige aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). ,,Maar toen de militaire colonne boven Kyiv vastliep en de Russen zich daar terugtrokken, wist ik dat deze oorlog lang ging duren.’’
Ook bij Peter Wijninga, defensie-expert van het Haags Centrum voor Strategische Studies (HCSS), groeide al gauw het besef dat de Russen konden fluiten naar een snelle overwinning in deze oorlog, die ze steevast aanduiden als ‘speciale militaire operatie’. Dit zag je aan de ‘enorme slijtageslag’. ,,In de eerste maanden liep het voor Rusland niet best. De gestelde doelen werden niet gehaald. Ondanks de verliezen gaf Poetin niet op.’’
‘We hebben hun slagkracht overschat’
Het Russische leger bleek minder sterk dan gedacht. Wijninga: ,,We hebben zijn slagkracht overschat. Op papier is de Russische militaire capaciteit best indrukwekkend. Daarop baseer je dan een soort krachtsinschatting. Toch is Rusland nog niet verslagen’’, waarschuwt hij.
Dat de Oekraïners de Russen bij Kyiv hadden teruggedrongen en Boetsja en Irpin hadden heroverd, gaf hun veel zelfvertrouwen, merkte Wesdorp. Tegelijk zagen ze wat de Russische troepen hun landgenoten hadden aangedaan. Er waren executies geweest. Overal lagen lijken op de grond. ,,De paniek van de eerste dagen maakte plaats voor een rouwproces om de mensen die waren gesneuveld. Een collectief trauma begon vorm te krijgen.’’
De gruwelijke beelden brachten overal een schokgolf teweeg. Ook op politiek en economisch vlak schudde de wereld op zijn grondvesten. Burgers merkten het in hun portemonnee. Door de westerse boycot op Russische producten gingen de energieprijzen door het dak. Ook de dagelijkse boodschappen en veel andere spullen werden snel duurder. De inflatie piekte in 2022 tot 10 procent.
De oorlog maakt slachtoffers in beide kampen: het lichaam van een Russische militair ligt in de buurt van vernietigde militaire voertuigen langs de weg aan de rand van Charkiv. Foto: AFP/SERGEY BOBOK
Het Westen bleef als één man achter Oekraïne staan
,,De gevolgen waren in het begin inderdaad heel groot’’, zegt Steven Brakman, hoogleraar internationale economie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). De economieën van Rusland en Oekraïne zijn relatief onbeduidend. De Russische economie is niet veel groter dan die van de Benelux. Rusland voert voornamelijk olie en gas uit, Oekraïne graan. ,,Daardoor was het effect van het teruglopende aanbod op de wereldmarkt van deze belangrijke grondstoffen zeer fors.’’
De solidariteit met Oekraïne werd door de hogere consumentenprijzen niet ondermijnd. De boycots die waren ingesteld tegen Rusland werden steeds verder aangescherpt. Als we toch moeten overstappen op duurzame energie dan is dit hét moment om te versnellen, was het heersende idee.
Het Westen bleef als één man achter Oekraïne staan. Er werden inzamelingsacties gehouden voor de bevolking, maar er werd ook militaire steun geboden aan het leger. Beperkte Nederland zich eerst tot het zenden van gevechtshelmen en schermvesten, al gauw werden wapens gestuurd en na verloop van tijd tanks en F-16’s. Poetins waarschuwingen voor escalatie werden in de wind geslagen.
Inmiddels is de strijd uitgemond in een soort loopgravenoorlog
Van meet af aan heeft Poetin in bedekte termen gezinspeeld op de inzet van kernwapens. ,,Hij heeft voortdurend rode lijnen geschilderd die niet overtreden mochten worden’’, zegt de aan de RUG verbonden Rusland-specialist Hans van Koningsbrugge, die het verloop van de oorlog elke zaterdag in deze krant van commentaar voorziet. ,,Maar de Amerikanen hebben hem duidelijk gemaakt dat ze tegenmaatregelen nemen als Rusland kernwapens inzet. Ook China heeft Poetin laten weten daar niet van gediend te zijn.’’
Inmiddels is de strijd uitgemond in een soort loopgravenoorlog. Wijninga is niet de eerste die een vergelijking trekt met de Eerste Wereldoorlog. ,,Als ze eenmaal positie hebben ingenomen, graven de legers zich in. Er wordt veel artillerie ingezet, ook dat is een overeenkomst met de Eerste Wereldoorlog. Evenals de enorme aantallen slachtoffers die aan weerszijden vallen. Nieuw is het massale gebruik van drones. Verder worden er veel raketten afgevuurd.’’
De militair expert spreekt van de eerste grote drone-oorlog in de geschiedenis. Wat niet betekent dat drones op het slagveld helemaal nieuw zijn. Primitieve verkenningsdrones werden al door Israël eind jaren 60 ingezet. In de jaren 90 begon Amerika deze op grote schaal te produceren, ter ondersteuning bij militaire operaties. Amerikanen waren ook de eersten die drones zijn gaan bewapenen. Nu worden beide soorten op niet eerder vertoonde schaal toegepast. Wijninga: ,,Militairen aan beide kanten van het front klagen dat ze geen stap kunnen zetten zonder dat ze worden gezien door drones.’’
Een oudere vrouw zit na een Russische raketaanval verslagen tussen de puinhopen in de stad Druzhkovka in de oostelijke Oekraïense regio Donbas. Foto AFP/Aris Messinis Foto: Aris Messinis
‘Op alle begraafplaatsen zijn nieuwe graven’
Ondertussen eist de oorlog enorm veel slachtoffers. Vooral militairen, maar ook burgers. De Amerikaanse inlichtingendienst schat dat er aan Russische zijde tot eind vorig jaar 315.000 doden en gewonden zijn gevallen. Oekraïne verloor om en nabij 120.000 manschappen. De VN rapporteerde aan Oekraïense zijde ruim 10.000 burgerslachtoffers en bijna 20.000 gewonden.
Volgens Wesdorp, die diverse keren als verslaggever naar Oekraïne terugkeerde, is de tragiek in alle landsdelen te merken. ,,Op alle begraafplaatsen, ook in het westen van het land, zijn er nieuwe graven. Overal tref je rouwende ouders aan en kinderen die hun vader aan het front hebben verloren.’’
Ook kwam ze onderweg mannen tegen met een posttraumatische stressstoornis. Ze herinnert zich een soldaat die in een dorp dat onder vuur lag, op zijn knieën naast de weg zat. ,,Bewegingsloos keek hij naar de hemel. Toen we langs hem reden, zag ik dat hij tranen met tuiten huilde. Zoiets vergeet je nooit weer.’’
De oorlog eist veel van Oekraïne, dat met ongeveer 44 miljoen inwoners een kleinere bevolking heeft dan Rusland (144 miljoen inwoners). Kraft van Ermel: ,,De Russen hebben enorme schade aangericht. Ze hebben Bachmoet zo’n beetje met de grond gelijkgemaakt en in Avdiivka staat ook niet meer veel overeind. Cherson is zwaargehavend. Ook Charkiv is vaak onder vuur genomen.’’
‘Kandidaatstelling was inschattingsfout van het Kremlin’
Door het oorlogsgeweld en de uitzichtloze situatie zijn miljoenen mensen Oekraïne ontvlucht. Met name vrouwen en kinderen zijn naar het buitenland gegaan. Kraft van Ermel: ,,In iedere oorlog heb je ook mensen die er onderuit proberen te komen. Dienstplichtige mannen zijn ondergedoken of vertrokken. In Rusland nog meer dan in Oekraïne.’’
Toch is er in Rusland amper tegenstand. Kleine demonstraties werden in het begin de kop ingedrukt. Een groot deel van de bevolking is door de staatsmedia gebrainwasht. ,,Maar er is wel degelijk verzet’’, werpt Van Koningsbrugge tegen. ,,Vooral van de soldatenmoeders en vrouwen die af en toe de straat op gaan om hun kinderen of echtgenoten te betreuren.’’
Hij wijst ook op het enthousiasme waarmee presidentskandidaat Boris Nadezjdin door sommigen in Rusland is onthaald. Hij was de enige kandidaat die voor vrede met Oekraïne pleitte. Uiteindelijk mag hij van de kiescommissie in maart niet aan de verkiezingen meedoen. Van Koningsbrugge: ,,Ik denk dat zijn kandidaatstelling een inschattingsfout van het Kremlin was. Men heeft onderschat wat hij kon teweegbrengen.’’
In het Westen zijn we inmiddels gewend aan de oorlogsbeelden. De grote schok van de eerste maanden is voorbij. In de kranten is het nieuws over Oekraïne van de voorpagina’s verdwenen. Aan de talkshowtafels hebben Ruslanddeskundigen hun plaats moeten afstaan. De strijd in de Gazastrook eist de laatste maanden meer aandacht op.
Oekraïense economie heeft zware klappen gehad
Hoeveel doden er dagelijks ook vallen in Oekraïne, de wereld draait gewoon door. Dat is de harde werkelijkheid. Brakman: ,,Twee jaar na dato is de oorlog in Europa goed geabsorbeerd. De economie is veerkrachtig. Het gasverbruik is fors afgenomen en wij importeren vloeibaar gas uit alle delen van de wereld: vanuit Amerika, Algerije, Noorwegen. Het is met een sisser afgelopen, al zijn de energieprijzen nog wel hoger dan voor de inval.’’
Dit geldt helaas ook voor de Russische economie. Dat hebben westerse regeringen volgens Brakman niet goed ingezien. ,,De hoop was dat de Russische economie veel last van de sancties zou krijgen, zodat Poetin snel aan de onderhandelingstafel kwam en op zijn schreden terugkeerde. Weliswaar is de groei van Rusland na de inval afgenomen, in de laatste twee jaar is die wel positief gebleven. Voor dit jaar wordt zelfs weer een groei van 2,6 procent verwacht.’’
De Oekraïense economie daarentegen heeft zware klappen gehad. De export via de Zwarte Zee heeft averij opgelopen. Daardoor zijn er nu alternatieve transportroutes ontwikkeld. ,,Het land zucht er nog steeds onder. Verder heeft de economie last van de mobilisatie. Veel mensen die nuttig werk verrichtten, zitten nu in een loopgraaf. Ook Rusland heeft inmiddels een oorlogseconomie, maar het arbeidspotentieel is daar stukken groter.’’
Het Oekraïnese leger treft gruwelijke scènes aan in de regio rond Kyiv na de aftocht van de Russen. De straten van Boetsja lijken wel kerkhoven met open graven en schroothopen. Doodgeschoten burgers liggen op het asfalt, sommigen met de handen op de rug gebonden, anderen gewoon op hun fiets neergemaaid. Boetsja, een voorstad van Kyiv, was vijf weken bezet door de Russen. Foto: AFP/Ronaldo Schemidt Foto: Ronaldo Schemidt
China en India zijn in het gat gedoken
Verder leidt de oorlog tot veranderingen in de geopolitiek en de wereldeconomie. China en India importeren meer gas en olie uit Rusland dan voorheen. Ze zijn in het gat gedoken dat het Westen heeft achtergelaten. Brakman: ,,Voor de inval zag je al dat China een economische wereldmacht aan het worden is, gevolgd door India. Die landen willen daar politieke erkenning voor. Deze oorlog versnelt dat proces. De macht verschuift van het Westen richting het Oosten.’’
Hij denkt dat daar wellicht ook de sleutel ligt voor de beëindiging van de oorlog. Amerika en Europa blijven veruit de belangrijkste afzetgebieden voor China. Dat land is er daarom bij gebaat dat de ingevoerde handelsbeperkingen worden opgeheven, zeker nu het minder goed gaat met de Chinese economie. ,,Het Westen kan China tegemoet komen en zeggen dat het Poetin moet overhalen om te stoppen met de oorlog. Poetin luistert nu meer naar Xi Jinping dan naar Joe Biden. Dat is een lichtpuntje.’’
Als het de bedoeling was van Poetin om het Oekraïense broedervolk weer in de armen te sluiten, dan heeft hij het tegenovergestelde bereikt. De bereidheid om te vechten is nog steeds groot. Kraft van Ermel kwam onlangs op X een bericht tegen van een Oekraïense nieuwslezer die zijn uitzending afsloot met de woorden: ‘Dit is mijn laatste uitzending. Ik ben gemobiliseerd en ga naar het front.’ ,,Zijn boodschap is dat hij zijn vaderland op een andere manier gaat dienen dan in de studio. Het land is nog altijd sterk gemotiveerd om te winnen.’’
Dat is Poetin ook. In het interview met de Amerikaanse commentator Tucker Carlson heeft hij weer eens uitgelegd dat Oekraïne op historische gronden bij Rusland hoort. Hij ontkent het bestaansrecht van een Oekraïense natie. Van Koningsbrugge: ,,Theoretisch is het veroveren van heel Oekraïne zijn hoofddoel. Dat zit er de komende jaren niet in. Daarvoor is het verzet van Oekraïne te groot. Dus denk ik dat hij zich op den duur noodgedwongen tevreden stelt met het gebied dat Rusland nu bezet. Dat is het minimum waarmee Poetin voorlopig zou kunnen leven.’’
‘Zonder luchtmacht kan Oekraïne weinig bereiken’
Momenteel lijkt er weinig beweging aan het front. ,,In zo’n oorlog zitten periodes waarin de dynamiek groot is en periodes waarin die minder groot is’’, verklaart Wijninga. ,,Nu lijkt het dat de dynamiek minder groot is, omdat de frontlijn nauwelijks verschuift. Toch is er de afgelopen tijd nog op grote schaal gevochten om Avdiivka. Bovendien zijn beide landen bezig met een luchtoffensief met raketten en drones. Het Oekraïense leger beschikt over steeds meer zelf geproduceerde lange afstandsdrones, waarmee het in staat is om doelen diep in het Russische achterland aan te vallen. Nee, je kunt niet zeggen dat de oorlog stilligt.’’
Desondanks heeft het offensief dat Oekraïne vorig jaar begon, niet opgeleverd waarop was gehoopt. Wijninga: ,,Dat heeft voor een belangrijk deel te maken met de uitstekende verdedigingslinies die Rusland heeft: wijdvertakt en uitgerust met tunnels, zodat vanuit de lucht nauwelijks is te zien waar en hoe de troepen zich verplaatsen. Verder heeft het overal mijnenvelden aangelegd. Afgedekt met artillerie is zo’n verdedigingslinie bijna ondoordringbaar. Zonder luchtmacht kan Oekraïne daar weinig bereiken.‘’
De hoop is gevestigd op de F-16’s, die Nederland vorig jaar aan Oekraïne heeft geleverd. Wijninga tempert de verwachtingen. ,,Met de F-16’s kan het Oekraïense leger de Russische luchtmacht van zijn lijf houden en er bombardementen mee uitvoeren. Ik denk dat het gaat helpen. Maar geen enkel wapensysteem is een gamechanger. Uiteindelijk geeft het vernuft van de militaire commandant de doorslag op het slagveld.’’
‘Ik was afgestompt door het geweld’
Hij verwacht dit jaar geen grote omslag. Veel hangt af van de bereidheid van Europa en Amerika om Oekraïne militair te blijven steunen. De Russen geven zich niet snel gewonnen. ,,Ze blijven doorvechten, ook al gaat het ten koste van honderdduizenden mensenlevens. Blijkbaar hebben ze dat ervoor over. Als het Westen Oekraïne onvoldoende bijstaat, kan het weleens helemaal verkeerd aflopen.’’
Kraft van Ermel denkt dat de oorlog voorlopig zal doormodderen. Het doel van Zelensky is nog altijd de volledige bevrijding van het grondgebied van Oekraïne, dus terug naar de grenzen van vóór 2014. Poetin wil het hele grondgebied juist in handen krijgen. ,,Ik ben daarom best wel pessimistisch. Ook al omdat er straks Europese én Amerikaanse verkiezingen voor de deur staan waarin partijen kunnen winnen die niet pro-Oekraïne zijn. Ik hou mijn hart vast.’’
Wesdorp is al een tijd niet meer in Oekraïne geweest. Ze heeft alle hoeken van het land bezocht en er veel verhalen over geschreven, ook voor deze krant. Op een gegeven moment verloor ze haar motivatie. ,,Ik was afgestompt door al het geweld. Dag in dag uit hoor je dat mensen hun huis of hun kind zijn verloren. Dan denk je al gauw: dit is geen verhaal, want dat is al geschreven. Dat is niet eerlijk naar die mensen toe. Daarom ben ik me als journalist op andere, minder belichte conflicten in de wereld gaan richten.’’
