In deze tijd van het jaar, de meimaand, de tijd van de toegenomen aandacht in ons land voor de wrede wereldoorlogen en de onbeschrijfelijke aantallen oorlogsslachtoffers, gaan mijn gedachten ook vaak onwillekeurig op zoek naar collega-psychologen die zich op die gebieden indertijd hebben onderscheiden. Hetzij als strijder, onderzoeker of hulpverlener.
Ze zijn er ongetwijfeld. Maar ik vrees dat hun heldhaftigheid en hun bijdragen om zowel anderen als zichzelf te helpen de oorlog te overleven, nog altijd veel te weinig bekend en erkend zijn. Onder hen is er een die me met name fascineert en imponeert. Te weten de Oostenrijkse psychiater Viktor Frankl (1905 – 1997). Frankl, van Joodse afkomst, overleefde verschillende concentratiekampen gedurende de Tweede Wereldoorlog en ontwikkelde op basis van zijn ervaringen een benadering die bekend staat als logotherapie.
De term logo komt van het Griekse woord logos dat onder meer staat voor ‘betekenis’. Mensen die zelfs onder de meeste gruwelijke omstandigheden naar zin en betekenis blijven zoeken of besluiten deze daaraan te geven, hebben de grootste kans te overleven. Een belangrijk kenmerk van logotherapie is mensen te helpen om met het oog op de toekomst betekenis te geven aan hun ervaringen in het heden, hoe navrant die ook zijn.
Frankl’s eigen leven is een treffend bewijs van de kracht van zijn inzichten. Tijdens zijn verblijven in de kampen besloot hij tot belangrijk levensdoel te maken om de wereld, mocht hij de oorlog overleven, uit te leggen hoe mensen mentaal zelfs de meest gruwelijke en wanhopige situaties kunnen overleven. Dus hield hij, voor zover dat mogelijk was, zo precies mogelijk een verslag bij van zijn eigen ervaringen en van dat wat hij zag bij anderen in de kampen.
Oorlog als leerervaring
In Frankl’s eigen woorden: ,,Toen ik gevangen werd genomen en naar kamp Auschwitz gebracht, werd het manuscript van mijn boek, dat gereed was om ter perse te gaan, in beslag genomen. Mijn verlangen dit manuscript te herschrijven heeft mij geholpen het concentratiekamp te overleven. Ik heb bijvoorbeeld op kleine stukjes papier vele aantekeningen gemaakt, die mij van pas zouden komen bij het herschrijven van mijn boek. De reconstructie van mijn verloren manuscript, daar in die lugubere barakken, heeft mij geholpen een dreigende crisis te voorkomen.”
Oorlog als leerervaring voor belangrijke toekomstige inzichten in psychische en lichamelijke gezondheid en overleving. Paradoxaler lijkt het bijna niet te kunnen. Maar volgens Frankl is er geen sprake van een paradox voor wie bedenkt en gelooft dat de mens een ingeboren ‘wil tot betekenis’ heeft. Het is het levend houden van die wil, tot op hoge leeftijd, die het verschil maakt.
Of, om in de woorden van de filosoof Nietzsche te spreken: ‘Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle omstandigheden verdragen.’ Steeds meer onderzoek toont aan dat mentaliteit een belangrijke bepaler van gezondheid en levensverwachting is. Centraal in die mentaliteit staat het stellen en nastreven van doelen die het leven richting en inhoud geven. Ik heb voor mijn eigen leven Nietzsche’s advies in deze als volgt vertaald: ‘Hoe oud ook, blijf zin zoeken’.
