Het strand van Schiermonnikoog ligt bezaaid met troep, drie dagen nadat de MSC Zoë honderden containers verloor bij een storm. Foto: Corné Sparidaens
Thom Verheul (73) woonde tot voor kort op Schiermonnikoog. De documentairemaker was er vlot bij toen vijf jaar geleden troep van de MSC Zoe op het strand aanspoelde. Vijf jaar later schetst hij in het tweeluik Waddenzooi hoe het er nu voor staat.
,,Dit maak je nooit meer mee”, vertelt de 87-jarige Theun Talsma over de containerramp met de MSC Zoe, in een tot privé-juttersmuseum omgebouwde schuur in zijn boerderij in Engwierum. De jutter en boer, die zijn boerderij op Schiermonnikoog heeft overgedragen aan zijn zoons, laat een paar klapstoelen zien van het merk Jutlandia. ,,Speciaal voor de jutters gemaakt.”
Het is een fragment in de documentaire van Verheul. Daarin wordt onder meer duidelijk dat recycling nog steeds in de kinderschoenen staat, toen en nu. Het grootste deel van de 266.000 kilo consumentenartikelen, plastics en ander containerafval dat op Schiermonnikoog is aangespoeld, is verbrand in de afvaloven in Harlingen, vertelt Verheul in de documentaire.
Bij Lauwersoog is een sleepboot bezig met het slepen van een van de verloren zeecontainers van het schip de MSC Zoe. Archieffoto: Marcel van Kammen
,,De Harlinger berger André Borsch was daar zwaar teleurgesteld over”, zegt Verheul. Op het eiland geldt de juttersregel: wat je vindt mag je houden. ,,Borsch had de klus aangenomen, op voorwaarde dat hij de troep zou scheiden en de opbrengst mocht houden.” Maar wat bleek: de recyclebranche zat er helemaal niet op te wachten. Printplaten met edelmateriaal zijn geld waard, je zou verwachten dat je daarvoor wordt beloond, vertelt Verheul. ,,Maar daar moest hij voor betalen. Nylon met zand erin, nemen ze ook niet aan, merkte de Waddenvereniging. IJzer, dat wilden ze wel, maar voor de rest belandde het afval toch op een bult. De brand ging erin.”
‘Ik ben weken blijven filmen’
Verheul woonde tot afgelopen mei bijna vijftien jaar op Schiermonnikoog. De dag nadat de MSC Zoe in de nacht van 1 op 2 januari 2019 containers verloor bij een storm (uiteindelijk bleken dat 342 te zijn geweest) stond Verheul op het strand te filmen. ,,Ik ben echt weken blijven filmen. Ik vind het altijd leuk om door te gaan, als de acute pers weg is.”
Kleine plastic korrels uit de MSC Zoë vervuilen de Waddeneilanden. Foto: Marrigt van der Valk
Al dat materiaal en later materiaal kwam van pas bij het maken van de documentaire Waddenzooi. ,,Zo vond ik opnames van Ferd Crone, toen voorzitter van de Veiligheidsregio. Die zei nog: ‘we hebben te laat opgeschaald, maar we deden wat we moesten doen’. Toch heb ik nu een heleboel bronnen gesproken die allemaal zeggen: we hebben het allemaal zelf moeten uitzoeken, de coördinatie en afvoer van afval zelf moeten regelen.”
Op televisie
De documentaire is op de landelijke televisie te zien op NPO2 op 20 januari (15:30 uur) en 21 januari (13:20 uur) en op 27 januari (15:30 uur) en 28 januari (13:20 uur). Ook is de film te zien op Omrop Fryslân. De docu-film gaat zaterdagochtend in première op het filmfestival Film by the sea op Schiermonnikoog, met om 8:30 uur een inleiding van Verheul.
Verheul zoekt uit wat er vijf jaar later is verbeterd. Milieukundige Ellen Kuipers van de Waddenvereniging vertelt dat er nog steeds geen rampenplan is en de samenwerking tussen eiland- en kustgemeenten kan nog altijd beter. Maar Rijkswaterstaat heeft inmiddels beleid over de coördinatie van vrijwilligers. Zo is het bedoeling dat wadgidsen gebieden krijgen toegewezen om in groepen van twintig man gebieden op te ruimen.
Vrijwilligersstroom was ‘een ramp op zich’
Vijf jaar geleden mocht je gratis of voor half geld met de boot, wat leidde tot vele honderden goedwillende, maar vaak te schaars geklede vrijwilligers, die op het strand aangekomen constateerden dat de meeste aangespoelde troep van die dag al was opgeruimd. Burgemeester Ineke van Gent noemt die vrijwilligersstroom in de documentaire ,,een ramp op zich”. Het voor het opruimen ingeschakelde leger moest onderkoelde vrijwilligers, vooral kinderen, terugbrengen naar de boot.
Ook aan de Waddenzeekust spoelde veel troep uit de MSC Zoe aan. Zoals bij Moddergat, waar vrijwilligers een schoonmaakactie hielden. Archieffoto: ANP/Siese Veenstra
De afgelopen vijf jaar zijn er zeker lessen geleerd en maatregelen genomen. Zo is er meer inspectie, zoals betere controle op de regels voor het sjorren (vastmaken van de containers) en worden containerschepen vanaf windkracht 5 voortaan door de kustwacht geadviseerd de noordelijke in plaats van de zuidelijke route boven de Waddeneilanden te nemen.
Dat gaat de Waddenzeekustgemeenten nog niet ver genoeg, blijkt in deel 2 van de documentaire. Vice-voorzitter Paul Schoute zegt daarin dat de zuidelijke route bij harde wind en storm gewoon dicht moet. ,,Zorg voor dwingende regels.”
Op de noordelijke route raken de schepen in elk geval niet de bodem, iets wat met de MSC Zoe mogelijk gebeurd is, maar nooit bewezen is. ,,De golven zijn anders in dieper water, dus de route is minder risicovol. Het nadeel is dat als daar containers over boord slaan het zoekgebied veel groter is. De rotzooi stroomt dan richting Duitsland en Denemarken.”
Financiering met subsidie van gemeenten
Voor het maken van de tweedelige documentaire Waddenzooi, vijf jaar na de ramp, heeft Verheul als producent aanvullende subsidie aangevraagd bij regionale overheden. Zo heeft de gemeente Vlieland afgelopen december nog een aanvraag van 2500 euro subsidie voor het filmproject MSC Zoe (5 jaar na dato) gehonoreerd, blijkt uit openbare stukken.
Dit is op eigen initiatief van co-producent Thom Verheul en in overleg met Omrop Fryslân, laat eindredacteur Annet Huisman van Fryslân DOK weten. Volgens haar is deze vorm van financiering niet ongebruikelijk voor Omrop Fryslân. ,,Dat doen we meer als we financiering zoeken voor producties die de reguliere budgetten te boven gaan, zoals bijvoorbeeld ook bij de documentaire van Gerard van der Veer over het binnenhalen van de titel Culturele Hoofdstad van Europa door Leeuwarden.”
Subsidie wordt alleen geaccepteerd indien complete onafhankelijkheid is gewaarborgd, zegt Huisman. Zoals het bij een journalistieke documentaire hoort. ,,Doe onderzoek naar de waarheid. Hoe heeft dit kunnen gebeuren, hoe is ermee omgegaan, stel vragen naar de toekomst en zijn er lessen te leren?” Voor nadere vragen verwijst Huisman naar de documentairemaker.
Verheul laat weten dat ook van de gemeenten Het Hogeland (2500 euro) en Schiermonnikoog (1500 euro) subsidies zijn ontvangen. Daarnaast ligt er nog een aanvraag bij de Vereniging van Waddenkustgemeenten. ,,Ik zit nog met een tekort van 10.000 euro. Budgetten van de omroepen zijn niet voldoende voor dit soort producties.”
Wat het budget voor de documentaire was? Daarvoor verwijst Verheul terug naar Omrop Fryslân. Eindredacteur Huisman geeft daar met tegenzin uitsluitsel over. ,,Het budget is 10.500 euro voor een co-producent.”
Niettemin ziet Verheul duidelijk verbetering sinds de ramp met de MSC Zoe. ,,Bij de brand op het autovrachtschip Fremantle Highway (in juli vorig jaar ten noorden van Ameland, red.) zag je dat bij de gemeenten en instanties tussen de oren zat dat ze moesten samenwerken, dat ze érg alert moesten zijn. Veel meer dan toen, dus er is wat meer scherpte ontstaan. Al zeggen experts dat we bij de Fremantle Highway door het oog van de naald zijn gekropen.”
