Wat kreeg Landbouwminister Femke Wiersma in elf maanden voor elkaar?

Ze is nog net geen jaar gedeputeerde voor Friesland, als Femke Wiersma uit Holwert op 13 juni 2024 wordt voorgedragen als de nieuwe minister van Landbouw. Bij haar kennismaking met de Tweede Kamer, tijdens de hoorzitting op 24 juni kondigde ze ‘een nieuw landbouwtijdperk’ aan.

Technische oplossingen, rekenkundige aanpassingen en veel lobbywerk in Brussel zou voor boeren de pijn moeten verzachten waarmee ze door de mest- en stikstofcrisis worden geconfronteerd. De oppositie vreesde onder Wiersma te worden ‘teruggeworpen in de tijd’.

Hoe staat het stikstofdossier ervoor als ze op 2 juli 2024 de portefeuille overneemt van Piet Adema (CU)? Een korte terugblik.

Als de Raad van State in 2019 een streep zet door het Programma Aanpak Stikstof (PAS) breekt de stikstofcrisis uit: boeren die in de buurt zitten van stikstofgevoelige natuurgebieden kunnen niet uitbreiden, een specifieke groep (PAS-melders) zitten ineens zonder geldige vergunning en bepaalde bouwprojecten dreigen stil te worden gelegd.

Mark Rutte noemt het de grootste crisis van zijn – tot dan toe – negen jaar tellende premierschap. De Groninger VVD-coryfee Johan Remkes wordt ingevlogen en komt in juni 2020 met het advies ‘niet alles kan overal’ en in december is de Kamer akkoord over de Stikstofwet waarmee de uitstoot van stikstof moet worden teruggedrongen.

Maar ‘het regent hard’ en de aanpak loopt flink vertraging op als in januari 2021 Rutte III ter ziele gaat en er na 299 dagen formeren pas een jaar later een nieuw kabinet staat. Dat gaat, althans schijnbaar, voortvarend aan de slag en stelt zelfs Christianne van der Wal (VVD) aan als minister van Stikstof.

De onvrede in de landbouw is ondertussen groot, hetgeen tot uiting komt in grote boerenprotesten. Weer komt Remkes opdraven en hij levert in oktober 2022 het advies ‘wat wel kan’. Hij adviseert om een landbouwakkoord te sluiten tussen onder meer boeren, natuurbeschermers en ketenpartijen, maar het overleg strandt in juni 2023.

Adema wil wat er tot dan toe bereikt is nog verwerken in een landbouwvisie, maar voordat hij dat goed en wel op papier kan zetten heeft Rutte een paar weken later de stekker uit zijn laatste kabinet getrokken. Ondertussen is er al wel een transitiefonds beschikbaar gesteld van 24,3 miljard om boeren te helpen verduurzamen en de natuur te verbeteren.

Wederom wordt er meer dan tweehonderd dagen geformeerd. Als in mei 2024 het hoofdlijnenakkoord wordt gepresenteerd, zit er nog 20,5 miljard in het fonds. De nieuwe coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB besluiten dit te schrappen. Het Nationaal Programma voor het Landelijk Gebied (NPLG) dat vanuit dit fonds werd bekostigd komt op losse schroeven te staan.

Deze herinrichting van het platteland, waarbij lokale commissies van onder andere boeren en natuurbeschermers plannen maken om stikstof terug te dringen en natuur te versterken, wordt in september definitief ter zijde geschoven. Een gemiste kans, roepen ook vele wetenschappers. Hiermee verliest het Rijk een middel om, in het geval van rechtszaken, te laten zien dat er werkelijk gewerkt wordt aan het terugdringen van stikstof.

Want rechtszaken hangen als een hete adem in de nek van de overheid. In februari 2022 is het Legalisatieprogramma PAS-meldingen begonnen, waarmee PAS-melders legaal kunnen worden. Afgesproken is dit binnen drie jaar te regelen. Als dat niet lukt dreigen handhavingsverzoeken tegen boeren met een PAS-melding die mogelijk gedwongen kunnen worden om een deel van hun vee af te staan.

Hoe gaat Wiersma ervoor zorgen dat PAS-melders op tijd worden gelegaliseerd en het stikstofslot alsnog wordt opengebroken? Dat is de grote vraag tijdens het debat in september. Concreet komt er in ieder geval meer geld – vijfhonderd miljoen per jaar – beschikbaar voor boeren die aan agrarisch natuurbeheer op hun land doen, door bijvoorbeeld houtwallen of greppels in stand te houden. Voor de aanpak van stikstof komt een potje van vijf miljard.

Maar er is veel kritiek en scepsis over Wiersma’s landbouwbeleid, niet alleen van de oppositie, maar ook van coalitiepartners VVD en NSC. Ze vrezen stagnatie, terwijl er naast stikstof- ook sprake is van een mestproblemen. In januari 2023 wordt namelijk duidelijk dat Nederlandse boeren hun mestprivilege verliezen: vanaf 2026 mogen zij, net als hun Europese collega’s, niet meer dan 170 kilogram stikstof uit mest uitrijden per hectare per jaar. Mestputten raken overvol en de prijzen om de mest elders af te zetten schieten omhoog.

Tijdens het begrotingsdebat van afgelopen oktober vergeleek NSC-Kamerlid Harm Holman de BBB-bewindslieden met het zinkende orkest uit de film Titanic uit 1997 en zijn VVD-collega Thom van Campen vond de landbouwdebatten lijken op de film Groundhog Day uit 1993. Die is synoniem geworden voor een repeterend fenomeen waar nauwelijks verandering in komt.

Van Campen zei alleen maar debatten ‘vol mooie woorden, maar zonder concrete daden’ te zien. De debatten die volgen, ontkrachten dit beeld niet. Wiersma belooft meestal in een later stadium met een concreet plan te komen, maar ze kan dat niet of nauwelijks waarmaken als puntje bij paaltje komt. Er klinkt zelfs gemor vanuit de BBB als in december de deadline in beeld komt voor het legaliseren van PAS-melders.

Dat wordt echter een stuk moeilijker door een uitspraak van de Raad van State, vlak voor kerst. Het wordt daardoor moeilijker om een vergunning te verlenen door te schuiven met stikstofruimte binnen een bedrijf, het zogenaamde intern salderen. Dat was tot dan toe de meest haalbare optie om bedrijven als PAS-melders te legaliseren, maar ook bouwprojecten te vergunnen.

Een maand later wordt er een ministeriële commissie opgetuigd onder leiding van premier Dick Schoof om een oplossing te bieden voor het stikstofprobleem. Het betekent nog langer wachten op concrete plannen. Eind april ligt er een startpakket, met nog veel open einden. „Laat ik eerlijk zijn: ik heb dit onderschat. Het is een ingewikkeld, weerbarstig probleem”, stelt Schoof.

Ondertussen neemt de maatschappelijke druk om de problematiek aan te pakken alleen maar toe. Zo oordeelt de rechtbank in januari dat de Nederland meer moet doen om kwetsbare natuur te beschermen tegen de neerslag van stikstof in een zaak die Greenpeace heeft aangespand. Ze wijst de staat andermaal op haar eigen wettelijke verplichting dat in 2030 minimaal 50 procent van de kwetsbare natuur niet verder mag verslechteren. In 2035 moet dat gelden voor 74 procent van de kwetsbare natuur.

Om de vergunningverlening weer vlot te trekken en de tweeduizend PAS-melders te legaliseren zet het kabinet onder meer in op een rekenkundige aanpassing voor het model waarmee berekend wordt of een bepaalde activiteit wel of geen nadelige invloed kan hebben op stikstofgevoelige natuur. De Raad van State adviseert in mei dat dit ‘niet geringe risico’s’ met zich meebrengt en ‘juridisch kwetsbaar’ is. Desalniettemin gaat Wiersma door met het plan totdat een rechter hier daadwerkelijk een streep doorzet, zo laat ze weten.

Daarnaast wil Wiersma at het stikstofbeleid niet meer stuurt op het berekenen van de mogelijke neerslag, maar op het meten van de van de uitstoot waarbij boeren een bepaald doel voorgesteld krijgen en zij zelf kunnen bepalen hoe zij hun uitstoot omlaag brengen: oftewel doelsturing. Dit is een systeem waar de vorige Kamer zich al achter schaarde, maar wat toen nog niet voldoende juridisch geborgd was. Het vergt nog altijd veel tijd en geld om dit in te voeren.

Woensdag debatteert de Kamer weer over het Mest- en Stikstofbeleid. Voorafgaand wordt besloten of er onderwerpen controversieel worden verklaard, maar de kans is groot dat dat net als twee jaar geleden niet gebeurt.

In een eerste reactie op de kabinetsval twee weken geleden geeft Wiersma aan nog wel het een en ander voor elkaar te willen krijgen. „Ik loopt niet weg voor mijn verantwoordelijkheid. Zolang ik hier zit, doe ik wat ik kan.”