Vapen is populair onder jongeren, vooral kleurige wegwerpvapes met smaakjes als bubblegum en mango. Vanaf 1 januari is de verkoop van de e-sigaret met een smaakje verboden. Maar daar maakt de vapende jeugd zich niet druk over: ,,Ik koop gewoon bij mijn dealer.”
De vier jongens cirkelen rond een houten bankje in een Groningse woonwijk. De straatlantaarn ernaast schijnt op de dikke dampwolken boven hun hoofden. ,,Wilt u het proberen? Dit is gummibear”, vraagt Mick (15) en hij neemt een hijs van zijn elektronische sigaret die eerst groen, dan rood, dan blauw oplicht. Hij zit met drie vrienden te ‘kloten’ en te vapen op deze zwoele zomeravond.
Vapen is een hype onder jongeren, vooral kleurige wegwerpvapes met smaakjes als blueberry, cola-ice, bubble gum en kiwi-passionfruit-guava. ,,Die kiwi is the shit”, aldus het viertal (15 en 16) op de bank. Het is een vorm van roken waarbij geen tabak wordt verbrand maar een vloeistof (liquid) wordt verwarmd. De damp die ontstaat, adem je in. Een vape bevat nicotine, net als een sigaret. Maar je kunt ze ook zonder kopen.
Als smaakjes worden verboden, groeit de illegale markt
Vapes mogen niet aan minderjarigen worden verkocht, toch is het voor hen kinderlijk eenvoudig om via hun smartphone aan de e-sigaretten te komen. Toezichthouders hebben weinig grip op deze illegale, digitale markt waarop de (minderjarige) kopers ook worden gepaaid om nieuwe klanten aan te dragen. En soms ook zelf dealer worden. Om het gebruik onder jongeren terug te dringen, verbiedt de overheid de verkoop van vapes met een smaakje, vanaf 1 januari zijn ze in de winkel niet meer te krijgen. Maar de verwachting is dat de illegale markt dan alleen maar groter wordt.
Als je de vier jongens bij het bankje mag geloven, vapet iedereen. Echt betrouwbare cijfers zijn er niet. Het Trimbos-instituut vroeg in 2021 in een onderzoek aan jongeren of ze weleens een e-sigaret hadden gerookt. 14 procent van de 12- tot 16-jarigen had dat weleens gedaan. Maar, erkent het Trimbos-instituut zelf, een vape wordt door jongeren mogelijk niet gezien als e-sigaret, waardoor het de vraag is hoe geloofwaardig deze uitkomst is. De NOS hield vorig jaar een enquête onder 6000 minderjarige jongeren, van hen had de helft weleens gevaped. 240 kinderen uit die groep waren zelfs jonger dan 12 jaar.
Hoe ongezond is vapen?
De e-sigaret heeft minder giftige stoffen zoals teer en koolmonoxide die in tabaksrook zitten. En lijkt daardoor minder ongezond. Maar de damp van vapes bevat ook schadelijke stoffen die slecht zijn voor luchtwegen en longen. Over de schade op lange termijn is nog weinig bekend, simpelweg omdat de e-sigaret nog niet zo lang bestaat.
Lydia ontdekte dat haar zoon van 13 jaar vapete omdat ze het aan hem zag: ,, De kleur in zijn gezicht veranderde, hij werd steeds grijzer en hij at niet meer.” Ze denkt dat het komt door de hoeveelheid nicotine. ,,Aan een sigaret zit een eind, maar als je een vape hebt van 7000 eenheden, kun je maar doorgaan.”
Volgens het Trimbos Instituut kan de nicotine in vapes leiden tot hartkloppingen, duizeligheid, hoge bloeddruk en zelfs epileptische aanvallen. Ook wijst het instituut er op dat nicotine een negatief effect heeft op de hersenontwikkeling bij jongeren. Het kan bijvoorbeeld leiden tot concentratieproblemen. En de stof is zeer verslavend, waardoor vapen een opstap kan zijn naar de tabakssigaret.
,,Ik heb niet altijd een vape, maar als ik er eentje heb doe ik er meestal iets van vijf dagen mee. Maar soms ook weleens een dag. Dan zit ik te gamen en vape ik de hele tijd door”, zegt Mick.
De felgekleurde vapes (e-sigaretten) zijn populair onder jongeren. Ze hebben smaakjes als pineapple-peach-mango en watermelon. Foto: Jan Willem van Vliet
De snoepwinkel van de tabaksindustrie
Arts-epidemioloog Esther Croes van het Trimbos-instituut legt op de website uit dat op jonge leeftijd het beloningssysteem in de hersenen verder is ontwikkeld dan het hersengedeelte dat gaat over het maken van verstandige keuzes. De zoete smaakjes zijn aantrekkelijk voor jongeren. De wegwerpvapes, of disposables zoals ze worden genoemd, zien er ook nog eens leuk uit. Ze zijn kleurig en vrolijk en hebben vaak een lampje dat oplicht als je rookt. Croes: ,,Het is de snoepwinkel van de tabaksindustrie.”
Door de zoete e-sigaret komen jongeren makkelijk in aanraking met nicotine, een stof die zeer verslavend is en daarmee kan vapen een opstap zijn naar de gewone sigaret. En zo vormt vapen een bedreiging voor het overheidsstreven naar een rookvrije generatie.
,,Ik vond het meteen lekker”, zegt Aron (16) uit Groningen. Hij weet dat vapen ongezond is. ,,Tuurlijk rook ik die met nicotine, anders verpest ik mijn longen voor niks. Als ik sigaretten rook, voel ik me echt slecht. Ik vind vapen prima. Het smaakje is lekker en je kunt het gewoon binnen doen als je op een feestje bent.”
Aron begon op z’n 15de. ,,Hoe gaat zoiets… Nou iemand had het en vroeg of ik het ook wilde proberen. Ik vond het meteen lekker.” Eerst haalde hij z’n vapes bij de nachtwinkel. ,,Ik kende wel mensen die er ouder uitzien en die het lukt om zelf te kopen, terwijl ze nog geen 18 zijn. En anders sta je voor de winkel en dan vraag je mensen. Dat doet echt iedereen die vapet en nog niet mag kopen. Als er kermis is, staat er een hele rij.”
Die rijen gaan waarschijnlijk na 1 januari verdwijnen. Dan mogen alleen nog vapes met tabakssmaak worden verkocht. Aron: ,,Die tabakssmaak is echt niet lekker. De mensen die ik ken hebben nooit tabakssmaak, echt nooit.”
Maar Aron koopt ook via Snapchat, een social media-app die heel populair is onder tieners. Op deze app kun je chatten met anderen en foto’s (met grappige filters) en video’s versturen. Wat Snapchat onderscheidt van andere apps om te communiceren is dat de foto’s meteen verdwijnen nadat je ze hebt bekeken en de teksten na 24 uur. En juist dat maakt de app aantrekkelijk voor clandestiene dealers van – bijvoorbeeld – vapes.
Je zoekt op vape 050, dan vind je wel dealers
Contact leggen met een snapchatdealer is een makkie. De zoekfunctie helpt om dealers te vinden. Als je maar weet wat je moet intikken. Het netnummer van de regio waarin je woont bijvoorbeeld. Aron: ,,Je zoekt op vape Groningen of vape 050 of puffbar 050 , dan vind je wel dealers.”
Maar meestal is er wel iemand op school, die wel weer iemand kent die verkoopt. Mick: ,,Dan krijg je zijn gebruikersnaam op snap. Je voegt hem toe en dan vraag je: ‘Yo, kan ik zo een vape bij je kopen en wat zijn de prijzen en smaken? Dan maak je een afspraak.”
Politie: ,,Ongrijpbaar fenomeen"
Voor de politie Noord-Nederland heeft de online verkoop van vapes aan minderjarigen geen prioriteit. ,,Het is een ongrijpbaar fenomeen en vapes op zich zijn niet verboden. Je kunt ze ook in de winkel kopen. Het wordt een ander verhaal als het gaat om de verkoop van drugs en wapens via social media”, zegt een woordvoerder.
Als een van de digitale wijkagenten stuit op een account waar vapes worden verkocht, kan het wel voorkomen dat de politie een ‘stop-gesprek’ voert. ,,Dan bellen we aan of maken we een afspraak met die dealer. Dat kun je zien als een officiële waarschuwing.”
Dit is een illegale vape, veel dikker dan de legale vapes die een inhoud van maximaal 2 milliliter mogen hebben. Deze bevat 18 milliliter en de waarschuwingstekst op de verpakking is in het Engels. Foto: Jan Willem van Vliet
De vapes van de straat zijn veel goedkoper dan die in de winkel. Aron: ,,Die hebben maar 600 pufs [trekjes, red.] en die kosten soms wel een tientje. Die dealers verkopen die grotere van 7000K [trekjes, red.] en daar betaal je 15 euro voor.” De batterij in deze dikkere vapes kun je vier of vijf keer opladen voordat-ie leeg is. ,,Ik doe dat met het snoertje voor de console van de Playstation.”
Voor de vapes die in de winkel liggen, gelden strenge regels. Ze moeten een Nederlandse waarschuwingtekst hebben en op de verpakking moet staan welke ingrediënten erin zitten. Ze mogen maximaal 2 milliliter vloeistof met maximaal 20 milligram nicotine per milliliter bevatten. Dan staat er 2 procent op de verpakking.
De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWA) ziet toe op naleving van de regels. Zo mag ook geen reclame worden gemaakt voor vapes. Maar op TikTok – een populaire social media-app waarmee korte video’s worden gemaakt en gedeeld – zijn genoeg influencers te vinden die de vapes promoten.
Eens in de zoveel tijd houdt de NVWA een inspectie en worden 18-minners op pad gestuurd om sigaretten en/of vapes te kopen. Bij twee derde van de winkels die dit voorjaar in Den Haag werden bezocht, kreeg de minderjarige testkoper rookwaar mee.
Je geeft een boks, je geld en dat is het
Maar de koop die Aron sluit met zijn snapchatdealer is voor de NVWA niet te controleren. Hij spreekt via Snapchat af op een parkeerplaats in de buurt van school of bij het voetbalveld na de training. Dan komt daar iemand, niet zelden zelf ook minderjarig, met zijn vape. ,,Je geeft een boks, je geld en dat is het.”
,,Op straat is het houden van toezicht voor ons heel ingewikkeld”, zegt woordvoerder Lex Benden van de NVWA. Inspecteurs moeten iemand betrappen om te kunnen handhaven. Maar de toezichthouder probeert wel in te grijpen op de online platforms. ,,We zoeken actief naar accounts die niet aan de eisen voldoen. We geven dit door aan het platform en dat verwijdert het account.”
Wat is een e-sigaret?
Een elektronische sigaret verdampt een vloeistof (e-liquid) die een mengsel van smaakstoffen en andere stoffen bevat. De vloeistof wordt verhit, de damp die ontstaat kan je inhaleren. De vloeistof bevat geen tabak, zoals een gewone sigaret, maar vaak wel nicotine. Je hebt e-sigaretten met navulling, maar ook varianten die je weggooit als ze op zijn. Dat zijn de vapes (disposables) die populair zijn bij jongeren. Bekende merken zijn: Crystal, Elfbar en Vozol. Ze worden verkocht in tientallen zoete smaakjes.
De verkoop is gebonden aan strenge regels. De vapes mogen niet meer dan 2% nicotine bevatten (20 milligram per milliliter) en maximaal 2 milliliter vloeistof bevatten. Er moet een Nederlandse waarschuwingstekst op staan. Illegale vapes zijn vaak veel groter, bijvoorbeeld 18 milliliter en kunnen meer nicotine bevatten.
Wegwerp-vapes zijn populair onder jongeren. Beeld: Trimbos Instituut
In andere landen zijn vapes met smaakjes nog wel legaal. De snapchatdealers kunnen hun spullen bijvoorbeeld via Duitsland uit China halen. De douane kan daar niet veel tegen doen. ,,De Nederlandse douane controleert de Europese buitengrens. Zo’n partij uit Duitsland valt dan onder ‘vrij verkeer van goederen’. Je mag het hier alleen niet verkopen”, zegt een woordvoerder.
Vanaf 1 juli dit jaar geldt een verbod op de online verkoop van rookwaar en dus ook van vapes. De leeftijdsgrens was bij de webshops heel makkelijk te omzeilen. ,,Door dat verbod kunnen we eerder ingrijpen op accounts.”
Wie twee klanten regelt krijgt een gratis vape
Maar een nieuw account op Snapchat is zo aangemaakt. En een klantenkring ook snel weer opgebouwd. De jongens bij het bankje vertellen dat de dealers soms ook ‘acties’ hebben. Dat je korting kan krijgen als je een link naar de dealer deelt op je verhaal (story) in Snapchat. Of dat je een gratis vape krijgt als je twee klanten aandraagt. Mick ‘regelt’ ook weleens een vape voor vrienden. Dan krijgt hij een deel van de winst. Zo worden deze jongeren makkelijk onderdeel van de illegale markt en plegen ze dus strafbare feiten.
Precies dat gevaar was voor Lydia de belangrijkste reden om de vapes voor haar 14-jarige zoon dan maar zelf te kopen. Bij de tabaksspeciaalzaak.
,,Ik ben me er van bewust dat ik nu de dealer ben. Maar ik wilde niet dat hij met die mensen om zou gaan. Ik wilde hem niet in dat criminele circuit hebben. Ik denk dat mijn toen 13-jarige kind, dat er veel ouder uitziet, dat natuurlijk ook zelf geld wil verdienen en nog niet goed kan nadenken over dingen, gemakkelijk gevraagd kan worden om bijvoorbeeld even een pakje weg te brengen.”
En zo gaat het, weet een Jeugd-BOA in Groningen. ,,Ze kopen een doos vapes, via een meerderjarige vriend of ze bestellen het online in China [dat kan vanaf 1 juli niet meer, red.]. Ze verdelen die vapes, doen ze in hun tasje en noemen zichzelf vapedealer. En dan voelen ze zich heel wat. Ze treffen oudere jongens, die vragen: ‘Je bent toch vapedealer? Wil je niet een pakje wegbrengen?’ Ik zie steeds meer minderjarigen die snel geld willen maken. Zo kiezen ze er zelf wel een beetje voor om in die criminele lifestyle terecht te komen. Via vapedealer naar hasjdealer en wietdealer en zo steeds een stapje zwaarder.”
De zorg over de contacten van haar zoon in de schimmige wereld van de snapchatdealers is niet de enige reden dat Lydia zelf vapes voor haar zoon is gaan kopen. Ze heeft ook grote vraagtekens bij de kwaliteit van de illegale vapes . ,,Het komt allemaal uit China, je hebt geen idee wat er in zit. Ik vertrouw het helemaal niet. Daarom wil ik ook een vape uit de winkel. Je verwacht dat op die vapes nog enig toezicht is.”
Vooral de kleurige vapes met snoepsmaakjes zijn populair onder jongeren. Juist deze smaakjes worden per 1 januari volgend jaar verboden. Foto: Jan Willem van Vliet
De eerste speciaalzaak in Noord-Nederland
Anja Ottema van Pure Smoke in Groningen is erop gebrand alles volgens de regels te doen. Ze twijfelt zelfs of ze wel op de foto kan. ,,We mogen geen reclame maken.” De ramen van de shop zijn dichtgeplakt, je mag aan de buitenkant niet zien wat er wordt verkocht.
,,Die illegale vapes, daar kun je een goudvis in laten zwemmen’’, zegt ze schertsend. Want in die e-sigaretten met 7000 hijsjes waar Aron het over heeft, zit natuurlijk veel meer vloeistof dan in de ‘puffbars’ van max 600-800 trekjes die zij verkoopt voor 7 euro per stuk. Ook kan er veel meer nicotine in zitten. 50 milligram per milliliter bijvoorbeeld is op de illegale markt heel gangbaar.
Groningen. 07-09-2023 opdr foto
Op de verpakking van deze illegale vape is te zien dat ze ook te krijgen zijn met 3% en 5% nicotine. Foto: Jan Willem van Vliet
Pure Smoke was de eerste speciaalzaak in Noord-Nederland die ruim tien jaar geleden startte met de verkoop van e-sigaretten en toebehoren. ,,Alle vapes komen uit China. Alles wat hier in de winkel ligt, is gekeurd. Een Chinese fabriek produceert in opdracht, dus die houdt zich dan aan de Nederlandse kwaliteitseisen. Als een bedrijf als AliExpress (een Chinese webwinkel) een bestelling plaatst, heeft de producent geen oog voor de lokale eisen, hierdoor heb je geen idee wat de samenstelling en schadelijkheid is van de liquids [vloeistoffen, red.].”
Illegale handel is lucratief: hoge marges, lage boetes
Ottema verwacht dat de illegale verkoop op straat alleen maar groter wordt als het smaakjesverbod is ingegaan. Ook de Esigbond, de brancheorganisatie van Nederlandse verkopers van elektronische sigaretten waarschuwt daarvoor. Op de website schijft de bond: ,,De illegale vapes vormen een lucratieve handel voor criminelen vanwege hoge marges en lage boetes.”
Smaakjesverbod
Per 1 januari mogen e-sigaretten met een smaakje niet meer worden verkocht. Alleen nog die met een tabakssmaak. De overheid heeft zestien smaakstoffen goedgekeurd die fabrikanten mogen gebruiken. Tot 1 januari mogen winkels hun voorraad nog verkopen.
Volgens Anja Ottema van tabaksspeciaalzaak Pure Smoke in Groningen raakt het smaakjesverbod stoppende rokers. ,,Vapen helpt mensen om te stoppen met roken. Sommige van onze klanten zijn echt in paniek. Die weten niet wat ze moeten als ze straks geen liquids met een smaakje meer kunnen krijgen. Tachtig procent van onze omzet is smaakjes. Ook volwassenen hebben liever een smaakje als appel of menthol. Want van die tabakssmaak willen ze immers af.”
Twee jaar geleden begon Pure Smoke met de verkoop van de vrolijke disposables. ,,Sindsdien zijn er meer jongvolwassenen in de winkel”, ziet Ottema. ,,We controleren streng op leeftijd. Laatst ook weer, had ik hier twee jongens van 14 jaar. Die mogen de winkel niet eens in zonder volwassene. Die stuur ik er dan meteen weer uit. En een paar dagen geleden werd ik gebeld door een giechelend meisje of ze bij mij een vape kon kopen omdat haar dealer door z’n voorraad heen was. Moet je nagaan, zo’n meisje heeft het over haar dealer.”
Anja Ottema met hond Dinkus van tabaksspeciaalzaak Pure Smoke in Groningen. Foto: Jan Willem van Vliet
Volgens de zoon van Lydia zijn die dealers ‘gewoon leuke lui’. ,,Je hoeft je geen zorgen te maken, zegt hij dan.” Maar de man van wie Aron zijn vapes koopt, verkoopt ook wiet en hasj weet hij. Net als de dealer van het dampende viertal op het bankje.
Dat is wat Marcel Seuninga van Verslavingszorg Noord-Nederland (VNN) verontrust. ,,Wat verkopen ze nog meer? Daar is heel weinig zicht op.” Volgens Seuninga worden de meeste (voor minderjarigen) verboden middelen, geregeld door een oudere broer, vriend of neef. ,,Het aanbod is er altijd.”
Hij benadrukt ook dat de meeste jongeren niet vapen of roken en geen drugs gebruiken. ,,Waar wij wel een beetje mee worstelen is de vraag: is vapen een hype of een trend? Op het moment dat wij er heel veel aandacht aan besteden, maak je ook een groep wakker die denkt: het is zeker heel normaal om te vapen.”
Volgens het Trimbos-instituut zijn er ‘talrijke aanwijzingen’ dat vapen een opstap is naar roken. ,,En jongeren die roken, gaan makkelijker blowen”, zegt Seuninga. ,,De eerste stap in drugsgebruik is heel vaak blowen. Dus zeggen we tegen ouders: probeer dat roken bij kinderen zo lang mogelijk uit te stellen.”
Jongeren die vapes voor elkaar ‘regelen’ hebben niet door dat ze een misdrijf plegen
,,Waar ik me weleens zorgen over maak, zijn die jongeren die handelen. Jongeren hebben altijd het idee dat ze wat voor elkaar regelen, maar je bent aan het dealen. In feite pleeg je een misdrijf, maar dat besef is er niet”, zegt Seuninga die als preventiefunctionaris in Leeuwarden werkt.
De 15-jarige zoon van Jeroen uit Groningen ‘regelde’ ook weleens wat voor een ander. En inderdaad, zo bevestigt Jeroen de woorden van Seuninga: ,,Hij ziet dat niet als iets illegaals, terwijl hij zelf op dat moment ook gewoon vapes verkoopt aan een andere minderjarige.”
Toen Jeroen via ouders van vriendjes ontdekte dat zijn beide zoons (14 en 15) vapeten, hebben hij en zijn vrouw de jongens aan de keukentafel gezet voor een goed gesprek. ,,Waarom doen jullie het? ‘Omdat iedereen het doet’, is dan het antwoord. We hebben wel begrip getoond voor de groepsdruk, we zijn bewust niet boos geworden omdat we het belangrijk vinden om in gesprek te blijven.”
De jongens zijn naar boven gestuurd met de opdracht om een opstel te schrijven over vapen. ,,Wat is het precies? Wat doet het met je? Dat hebben ze beiden goed uitgezocht.”
Ik heb die vape met de hamer kapotgeslagen
Ook deze jongens kochten hun vapes via Snapchat. Een paar weken geleden betrapte Jeroen zijn jongste zoon opnieuw met een vape. ,,Toen zijn we wel even boos geworden. Ik geloof niet dat je met straffen kunt voorkomen dat ze dit soort dingen gaan doen, maar die vape heb ik wel met de hamer kapotgeslagen.”
Seuninga: ,,Ouders zeggen vaak: als je het verbiedt dan wordt het aantrekkelijk. Maar je kunt als ouder altijd je eigen waarden meegeven. Dat is het enige waar pubers een beetje gevoelig voor zijn. We weten dat het constructieve gesprek helpt, het knopje staat wel aan. Ik zou tegen mijn kind zeggen: Ik wil niet dat je vapet. Ik weet dat het slecht is voor je longen, voor je hersenen en ik kan jou geen dingen toestaan die slecht voor je zijn. Kijk, pubers doen altijd dingen waar ze nieuwsgierig naar zijn. Ze zoeken grenzen op, maar je maakt het zo wel minder aantrekkelijk omdat ze weten dat je het afkeurt.”
Lydia heeft contact gezocht met ouders van vriendjes toen ze ontdekte dat haar jongste zoon vapete. ,,Het viel mij op dat heel veel ouders van niets wisten. Wat het is, hoe ze eraan komen, ze hadden geen idee. Ze schrikken als ik vertel dat kinderen in de klas zitten met een vape in hun mouw en af en toe een hijs nemen. Ik vind het zorgwekkend dat ze niet weten hoeveel nicotine er in zit, dat je het niet ruikt zoals een sigaret, dat het al vanaf jonge leeftijd gebeurt en dat die kinderen ondertussen best behoorlijk verslaafd zijn.”
En die generatie maakt zich nog niet druk om het smaakjesverbod. Aron ,,Als per 1 januari die smaakjes verboden zijn, gaan de dealers cashen.”
Anoniem
Uit privacyoverwegingen zijn in dit artikel niet de echte namen van de geïnterviewde jongeren en ouders gebruikt. Van de jongeren weten de ouders vaak niet dat ze roken of vapen. De echte namen en contactgegevens zijn bekend bij de redactie.
