Een boek over de vogelwereld waar mensen doorgaans gedachteloos aan voorbijgaan

Ze heeft een nieuwe bril. Dus als Jantien de Boer door haar tuin loopt en de zwarte elzen passeert waar haar vriend vaak rondhangt, wendt ze haar hoofd af. Haar vriend, Kraaikraai, vertrouwt haar met mate, hij denkt dat ze een roofdier is omdat ze haar ogen voor in haar kop heeft. En die nieuwe bril, denkt ze, maakt het er niet beter op, vandaar dat ze even de andere kant opkijkt.

,,Mensen verklaren me voor gek hoor’’, zegt ze met lichte spot. ,,Maar ik heb er veel plezier in. Ik maak ook aldoor dezelfde geluiden om hem aan me te laten wennen.’’

Ze schreef in 2021 over hem in een column in de Leeuwarder Courant. De kop: Nieuwe Vriend. Iedereen maar denken dat ze een nieuwe vriend had en dat het uit was met haar partner, advocaat Willem Anker. Maar het ging over de jonge kraai in haar zwarte elzen, die zij niet had opgemerkt, maar hij haar wel. ,,Ik had toen nog kippen, ik haalde ’s ochtends de eieren uit het hok en legde ze dan op de kweektafel om nog even iets anders te doen. Maar dan kwam ik terug en waren de eitjes weg. Huh? Ik dacht: iemand pakt gewoon die dingen joh.’’

Even twijfelde ze aan zichzelf, vreesde ze dat de Grote Vergeetziekte had toegeslagen, tot ze omkeek en de roerloze zwarte schaduw zag in de boom. ,,Die had een hele studie van mijn ochtendroutines gemaakt en wist: nu haalt ze die eieren en nu legt ze die daar neer… Daar moest ik zo om lachen en zo nu en dan gaf ik hem een ei. Stond ik als een malloot ‘Ei, ei’ Te roepen in de tuin. En dan zag ik een eind verderop vanachter mijn verrekijker hoe hij dat ei bijna teder in zijn snavel nam en ermee wegvloog naar het weiland hierachter.’’

Ze heeft nu geen kippen meer. Ze voert hem tegenwoordig elke dag een paar geweekte kattenbrokjes. Het bevalt hem goed. ,,’s Morgens als ik laat ben, hoor ik hem krassen vanuit de boom, zo van: schiet eens op.’’

Kunnen vogels praten? Overleggen ze met elkaar over waar ze naartoe vliegen? Hoe leggen ze contact met elkaar? Daarover gaat haar nieuwe boek Wondervogels, dat gebaseerd is op het werk van ‘vogelprofessor’ Theunis Piersma, toonaangevend bioloog en hoogleraar trekvogelecologie aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Hij is tevens oprichter van onderzoeksinstituut BirdEyes-Centre for Global Ecological Change in Leeuwarden, dat ons leert de wereld te bekijken door de ogen van trekvogels en daar lessen uit te trekken.

Ze zitten samen in de tuin, de professor en de schrijfster, uitzicht op de zwarte elzen, wolkeloze blauwe lucht boven de weilanden. Mooi weer, roept iedereen, terrasweer! Maar zij vinden het te droog. Laatst stond er een reiger in de sloot naast het huis, het water kwam nog niet tot zijn enkels.

Wondervogels is een boek over de wereld waar mensen doorgaans gedachteloos aan voorbijgaan. Het gaat over wespendieven die op weg naar het Zuiden een omweg maken zodat ze boven de woestijn de wind in de rug zullen hebben. Over grutto’s die jammerend terugkeren naar hun leeggeroofde nest alsof ze het niet kunnen bevatten. Over de lepelaar Sinagote die sjans had met lepelaar Ryan boven Dokkum. Over slimme vogels, bange vogels, rouwende vogels.

,,Het grappige is: in de praktijk van het meeste onderzoek speelt dat allemaal juist wél mee. Om bijvoorbeeld in de buurt van trekvogels te kunnen komen, moet je wel iets van ze snappen anders krijg je niks te zien. Dan moet je contact maken, dan moeten die vogels op hun gemak zijn, met je samen willen werken. Dat gaat dus ook over gevoel. Dus je weet al dat er een heleboel dingen spelen in dat onderzoek waar we het nooit over hebben omdat dat deel van het werk niet als ‘wetenschappelijk’ wordt gezien. Dat wat we nu te weten zijn gekomen is heel waardevol maar het is maar een deel van een groter verhaal. Met het negeren van wat je ‘subjectiviteit’ zou kunnen noemen, doe je de biologie tekort.’’

Een eeuw geleden stond dierpsycholoog A.F.J. Portielje van Artis in Amsterdam open voor de gedachte dat emoties voor dieren belangrijk zijn. Maar na de Tweede Wereldoorlog onderkende Nobelprijswinnaar Niko Tinbergen de noodzaak om systematischer te kijken en te denken dan zijn voorgangers. ,,Dat was terecht’’, vindt Piersma. ,,Maar Tinbergen besloot ook dat emoties van dieren niet voor wetenschappelijk onderzoek toegankelijk waren.’’
De Boer: ,,Maar iemand als Charles Foster, die jij zo goed vindt, wordt door sommige wetenschappers ook verguisd. Dat hele gebied: de emotie, de communicatie, is dus een taboe.’’

Piersma schreef 4 jaar geleden samen met collega’s het boek Sinagote; het levensverhaal van een lepelaar van Vlieland. ,,Het moest een populairwetenschappelijk boek worden, dat gaf de ruimte om het echt te vertellen, ik hoefde me niet aan de wetenschappelijke mores te houden. Je neemt de vrijheid om wat verder te denken dan gebruikelijk. Dat maakte het verhaal niet alleen beter, maar inmiddels denk ik dat de toen ontsproten ideeën ook nog eens hele goede zijn.”

„Bijvoorbeeld: wij denken altijd dat de vogeltrek bestaat uit zware moeilijke tochten waarbij de vogels kunnen doodgaan. Maar op zeker moment was ik op een plek in Frankrijk vlakbij de Pyreneeën, er kwamen allemaal lepelaars langsvliegen en ik dacht: o, maar ze vinden dit ook wel echt fantastisch om te doen. Ze trekken misschien wel voor hun plezier! Want je ziet: ze wachten op elkaar, ze gaan samen de Pyreneeën over, ze trekken samen op. Dat in de vlucht dansen van die groepen lepelaars: ik voelde het zinderen. Ik voelde als het ware hun enthousiasme, ik dacht: het is een groot avontuur. En oké, het avontuur loopt niet altijd goed af, maar dat is iets anders.’’

De Boer: ,,Of ze vinden de onderzoeksvraag niet klassiek genoeg.’’

Voor Wondervogels sprak ze met vele onderzoekers uit het veld. Onder hen de Tsjechische masterstudent Ondrej Belfín, die onderzoek doet naar de manier waarop grutto’s met elkaar communiceren. Hij ving hun geluiden via de computer in meer dan dertig spectrogrammen, een soort woordstukjes.

De Boer: ,,Hij herkent op die manier bepaalde geluidsvormen en kijkt dan: wanneer is dat gezegd, en op welk moment van de dag, en wat gebeurde er toen. Hij zag dat er op een bepaald moment een predator aankwam en dat de niet-broedende vogels dan een bepaald ‘woord’ riepen. Die vogels zijn als een soort wachters aangesteld. Dus via dat onderzoek kom je heel veel te weten over de vogeltaal en de gemeenschap. Hij zou graag verder willen met dat onderzoek, maar of daar geld voor gaat komen is nog onduidelijk.’’

Wondervogels staat vol prachtige vogelanekdotes. Belfín hoorde in het veld een grutto die zijn eigen naam niet kon zeggen. Het ‘grrruttttoooo’ kwam er niet correct uit. Het mannetje bleef heel lang vrijgezel, maar niet voor altijd: ook op ieder grutto-potje past een dekseltje.

Wondervogels blijven je bij. Ook na het voltooien van haar boek bleef Jantien de Boer praten met de veldmensen, vissend naar verhalen. ,,Ik was bij Albert Draaijer, amateurfilmer en vogelaar. Hij volgt zeearenden, nest op nest, jaar op jaar, ook in het broedseizoen. We stonden op een parkeerplaats bij Koudum en dan zie je heel ver in het veld zo’n gigantisch kasteel hangen in een boom met daarboven zo’n machtige zeearendkop. Albert staat daar meerdere keren per week met een verrekijker. En hij ziet: ieder voorjaar, als de eieren net zijn uitgekomen, vliegen de kinderen van de nesten daarvoor naar het bosje, naar hun ouders. Als een soort kraamvisite. En het is natuurlijk weer heel erg Disney-achtig om het ‘kraamvisite’ te noemen, maar waarom zouden zeearenden niet bij hun ouders gaan kijken als er weer nieuwe jongen worden geboren? Je doet jezelf en de vogels tekort als je zegt: je vermenselijkt ze alleen maar.‘’

Praten helpt, zeggen ze. Niet alleen mensen, maar ook vogels hebben er baat bij. In Wondervogels staan verhalen over het contact tussen mens en vogel. Ontroerende verhalen. Over Delip Das, promovendus uit Bangladesh, die grutto’s ringt en huilde omdat hij misschien een gestreste vogel moest euthanaseren. Piersma raadde hem toen aan het dier op een koele en veilige plek te zetten en tegen hem te praten. Delip ging naast de vogel slapen. Na een uur werd hij wakker; de grutto zat nog op zijn hielen. „Please give it a try”, fluisterde Das. „Als het lukt, laat ik je vrij.” De zon was nog niet op. Das haalde een schaaltje water. Toen hij terugkwam stond de grutto op beide poten. Delip had kippenvel. „Dank je”, fluisterde hij.

Muziek helpt ook. Piersma zelf weet hoe belangrijk dat contact met een gestreste vogel is. Grutto’s kunnen verkrampen als je ze vangt. Hij was een keer op veldonderzoek in Mauritanië met muzikant Sytze Pruiksma. Eén rosse grutto werd steeds zieker, staarde voor zich uit. Pruiksma pakte een kalimba – een kleine Afrikaanse duimpiano – en begon zacht te spelen. Ineens bewoog het vogellijf. De grutto dronk.

En aandacht helpt. Als een vogel verkrampt, houdt Piersma het lijfje op zijn hand, beweegt het heen en weer, laat de poten bungelen en praat met ze. Altijd in het Fries. „Do kinst it”, fluistert hij. „Do kinst it.” Zo leert hij de vogel dat er geen gevaar is. Binnen een minuut is er contact. Na een uur voelt hij de kracht in de poten terugkeren.

‘Wondervogels. Ze veranderen je blik alsof je langs een opwaaiend gordijn naar de aarde kijkt’, schrijft De Boer in haar laatste hoofdstuk. En op die aarde groeit iets ‘gruwelijk scheef’: het landschap verarmt, de vogelstand idem dito. De mens, die over het paard getilde diersoort, zou in therapie moeten, stelt ze, en richt zich op haar laatste bladzij rechtstreeks tot de lezer:

Zo’n kleine vogel. Zulke afstanden in zo weinig tijd. Zo sterk. Ze volgde het stipje op de wereldkaart.