Waarom Léonie de Jonge in Duitsland onderzoek doet naar extreemrechts. ‘De spanning loopt hier op’

Of ze tien jaar geleden had verwacht dat haar onderzoek naar uiterst rechts zo actueel zou worden? Léonie de Jonge (35) lacht. „Toen ik met mijn onderzoek begon moest ik uitleggen waarom ik me op rechts ging focussen. Toen leken links populistische partijen, zoals het Spaanse Podemos, juist in opkomst. Maar sinds het Brexit-referendum en de verkiezing van Donald Trump in 2016 is de uitleg niet meer nodig.”

Nee, ze had het niet verwacht. De Jonge doet sinds 2014 onderzoek naar radicaal- en extreemrechtse politieke partijen. Voor haar was het onderzoeksgebied altijd al razend interessant. Maar nu rechts in heel de wereld groeit, is dat het helemaal.

De Jonge leidt sinds begin dit jaar in Duitsland samen met twee andere hoogleraren een instituut voor rechtsextremisme-onderzoek. Lekker rustig beginnen zat er niet in. „Aan alle kanten wordt aan ons getrokken. Verhuisdozen uitpakken is er nog niet van gekomen.”

Dat heeft te maken met de Duitse stembusgang zondag. De uiterst rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) gaat daar volgens de peilingen hoge ogen gooien. „Het is nog niet duidelijk hoe goed ze het gaan doen en wat dat gaat betekenen. Maar de spanning loopt op.”

De opkomst van AfD is niet de aanleiding voor haar verhuizing naar onze oosterburen. De reden is de droombaan die daar beschikbaar was. Sinds 1 januari is ze, en dat vergat ze het eerste halfuur van het interview te vermelden, hoogleraar. Met haar 35 jaar een piepjonge, zeker daar. In Duitsland zijn de meeste hoogleraren man, wit en op leeftijd. „Ik had de nacht voor mijn eerste werkdag een nachtmerrie dat mijn collega’s me aan zouden zien voor een student. Dat was gelukkig niet zo.”

„AfD omarmt het extreemrechtse imago. De partij gebruikt openlijk termen als ‘remigratie’, en lijsttrekker Alice Weidel wil alle vermeende ‘woke hoogleraren’ die onderzoek doen naar gender ontslaan. Ze komen met een hele reeks van dit soort maatregelen, waardoor de grenzen van dingen die je kunt zeggen steeds verder opschuiven. Dit fenomeen staat bekend als ‘flooding the zone with shit’, een strategie die de Amerikaanse zakenman en politicus Steve Bannon introduceerde en die ook door Trump wordt toegepast.”

Jarenlang was AfD geen rechtstreekse bedreiging, omdat andere Duitse partijen niet met ze wilden samenwerken. Diende AfD in de Bondsdag een motie in, dan stemde iedereen tegen. Maar in januari braken de Christendemocraten (CDU) onder leiding van Friedrich Merz ineens met die ongeschreven regel: voor het eerst werd in de Bondsdag een motie aangenomen dankzij steun van de AfD. „Dat was een breuk met het verleden.”

En dus kijkt Duitsland uit naar zondag. Sommigen met samengeknepen billen.

„De opkomst van uiterst rechts is zorgwekkend”, zegt De Jonge. „Ook binnen wetenschapskringen groeit de urgentie van dit onderwerp. Het is niet genoeg om alleen onderzoek te doen en dat te publiceren in wetenschappelijke tijdschriften. Het is onze taak om de opkomst én de gevaren uit te leggen.”

Horen wetenschappers niet van de nuance te zijn? Past die activistische inborst bij iemand in een toga? „In Duitsland is dit dus helemaal geen activistisch standpunt. Maar het is een interessant vraagstuk. Wat is de rol van de wetenschapper in het politieke debat? Die is niet zo scherp. Als hoogleraar in Duitsland ben je ook ambtenaar. Je tekent een verklaring waarin je belooft de democratie en de rechtsstaat te beschermen. Dat hoort hier dus bij mijn rol.”

De Jonge heeft zich vaker uitgesproken over uiterst rechts. Dat leverde haar in Groningen rottigheid op, zoals doodsbedreigingen in haar mailbox. „De Rijksuniversiteit Groningen moest daarin met mij groeien. Een protocol was er nog niet en het was een hele zoektocht om daar een modus in te vinden. Nu is dat er gelukkig wel.”

In Duitsland hebben ze vaker met dit bijltje gehakt en, omdat ze aan de wieg staat van het instituut, kan ze samen met de universiteit zorgen dat aan allerhande veiligheidsmaatregelen wordt gedacht. En dat is een flinke lijst, waar ze niet veel over kan loslaten.

De rechtse wind in Duitsland is ook de reden waarom hun onderzoekscentrum universitair verankerd is. Mocht deze politieke wind aan kracht winnen, dan kunnen ze het instituut (IRex genaamd) niet zomaar afschaffen.

Of ze weleens heeft gedacht het onderzoeksveld te verlaten vanwege alle gevaren? „Het is mijn vak. Ik ga me niet ineens ergens anders in specialiseren. We hebben hier goede maatregelen waardoor ik mijn werk kan doen en niet bang hoef te zijn. Had je me tien jaar geleden verteld dat ik met doodsbedreigingen te maken zou krijgen, dan had ik misschien een andere keuze gemaakt. Dat weet ik niet.”

De Jonge en haar twee collega-hoogleraren zijn allemaal deskundigen op andere gebieden. Met IRex kijken ze vanuit die verschillende disciplines naar uiterst rechts én ze werken samen met burgers: denk aan onderwijzers, ambtenaren en politieagenten. „Zo hebben we altijd één been op straat, en één in ons kantoor.”

Als de storm rond de verkiezingen straks is gaan liggen, kan De Jonge zich focussen op het onderzoeksvoorstel waar ze mee solliciteerde in Duitsland. Ze wil onderzoeken hoe uiterst rechtse ideeën opduiken in het alledaagse, bijvoorbeeld in eten.

Eten? „Ja”, zegt ze enthousiast. „Een van de onderwerpen waar het instituut zich op wil richten, is hoe radicaal en extreemrechts gedachtegoed steeds meer genormaliseerd wordt. Dat gebeurt doordat het terugkomt op plekken waar je het niet zou verwachten, maar waar een heleboel mensen mee in aanraking komen.” Eten is daar een voorbeeld van. „Je kunt daar mensen ideologische boodschappen mee voorschotelen. Er zit veel in: traditie, culturele identiteit, familie en dus kun je er veel mee communiceren.”

In een interview met dagblad Trouw haalt ze het voorbeeld aan van Geert Wilders die tijdens een televisiedebat in 2021 door kiezer Nadia Zerouali werd uitgenodigd om couscous bij haar te komen eten. Hij wees de uitnodiging af en dat leidde tot de tweet: ‘Niks couscous. Leve de #gehaktbal!’ Volgens De Jonge zit daar een ideologie achter.

„Zou je Wilders vragen of dat een racistische tweet was, dan zegt hij waarschijnlijk iets als ‘ben je helemaal betoeterd.’ En nee, niet iedereen die geen couscous lust, is racistisch. Maar in dit geval staat het symbool voor een groep die Wilders voortdurend bekritiseert. En in een gehaktbal zit varkensvlees, wat moslims niet mogen eten. Zo kan je dus een dubbele boodschap sturen die onnozel en onschuldig oogt, maar waar veel achter zit.” Dat soort voorbeelden van ‘gecalculeerde ambiguïteit’ - het bewust vaag houden van uitspraken zodat ze op meerdere manieren geïnterpreteerd kunnen worden - wil ze uit verschillende landen ophalen en onderzoeken.

Voor het zover is, neemt De Jonge eerst die verkiezingen van zondag onder de loep. Rustig televisiekijken met een bak popcorn erbij zit er voor deze hoogleraar niet in. „Ik denk dat de telefoon op het instituut na zondag roodgloeiend staat.”