Lange adem: de tijd dat roken onder jongeren afnam is voorbij

,,Nee man, zeker niet”, antwoorden drie jongens op twee fietsen, op de vraag of ze vapen. ,,Maar het gebeurt hier wel. Enorm.” Kom over een kwartiertje maar terug, roept er een vanaf de bagagedrager. ,,Dan zul je het wel zien.”

Even later. De middagpauze op middelbare school Winkler Prins in Veendam is net begonnen en de straat tussen de schoolgebouwen aan de Raadsgildenlaan loopt vol. Aan de schoolkant van de hekken (‘rookvrije generatie’, staat er op bordjes) mag het niet, maar hier op de openbare weg is er niemand die je kan tegenhouden er een op te steken. Zo’n 150 kinderen klitten in groepjes bijeen. Ze hijsen aan shagjes (zo’n 24 euro per pakje), sigaretten (12 euro) en vooral aan vapes (10 euro voor 10.000 keer inhaleren).

Demi, Vere en Roos (15 jaar, de eerste twee doen havo, de laatste mavo) zitten op hun vaste plek in de zon en delen een vape met watermeloensmaak. Dat vapes met een smaakje verboden zijn, dat weten ze. ,,Maar het is gewoon lekker en gezellig”, zegt Vere. Zij is degene die de vulling heeft gekocht, maar ook de anderen doen dit wel. Roos: ,,Je voegt een dealer toe op Snapchat, stuurt hem een bericht welke smaak je wilt en je spreekt een tijd en plek af. Niet moeilijk.”

Ze schatten dat een derde van de school inmiddels rookt of vapet. ,,De lagere niveaus heel veel, de hogere wat minder”, zegt Roos. ,,De brugklassers beginnen nu ook, die zien ons hier zitten en willen het ook.”

Demi en Vere vapen ongeveer een jaar. Roos al bijna drie. Ze vapen in de pauzes en soms ook ‘s avonds in bed. Ze vinden zichzelf niet verslaafd, want ze kunnen er zo mee stoppen, zeggen ze. Hun ouders weten ervan, althans die van Roos en Vere: ,,Ze vinden het niet leuk, maar ze verbieden het niet.” De ouders van Demi mogen het niet weten. ,,Ze betalen mijn rijbewijs als ik niet rook voor mijn 18de.” Daarom wil ze niet met haar echte naam in de krant.

Daar komt vriendin nummer vier aan. Ook zij heeft een tijd gevaped, maar nu doet ze niet meer mee. ,,Ik las op Insta dat er lood en ander metaal in zit. Ik hoef dat niet in mijn lijf.” De vapende drie weten ook van de gezondheidsrisico’s, maar ze halen hun schouders er over op. ,,Het is niet gezond, maar dat merk je pas veel later. Ik ga hier ook echt niet mee door als ik ouder ben.”

Zoals het er op het Winkler Prins aan toegaat, zo is het op alle middelbare scholen in Friesland, Groningen en Drenthe. De tijd dat roken onder jeugd afnam is voorbij. Het vapen is daar nog bovenop gekomen. ,,We maken ons hier zorgen over”, zegt Marjan van de Poll, jeugdarts en medisch adviseur bij GGD Drenthe: ,,Zowel over de mate van roken als het vapen, wat ook ronduit ongezond is.”

Bij vapen wordt met een elektrisch apparaatje een vloeistof verhit waardoor die verdampt. Door dat in te ademen krijg je een hele rits ongezonde stoffen binnen. Onder meer nicotine, propyleenglycol, glycerol en aldehydes, nitrosamines en metalen. Het RIVM waarschuwt dat het inhaleren ervan kan leiden tot tot irritatie en schade aan de luchtwegen, hartkloppingen en een verhoogde kans op kanker.

Dat het met de gezondheid van jongeren niet de goede kant op gaat blijkt ook de cijfers. In de vorige maand gepubliceerde Gezondheidsmonitor Jeugd 2023 (grootschalig onderzoek dat elke vier jaar wordt uitgevoerd, onder kinderen in de tweede en vierde klas van de middelbare school) komen ontwikkelingen naar voren die de GGD’s in Groningen, Drenthe en Friesland grote zorgen baren.

In de drie provincies geeft 10 procent van de jongeren aan wekelijks te vapen; dat is vier à vijf keer meer dan in 2019. Toen werd overigens nog niet gevraagd naar vapen, maar naar het gebruik van de e-sigaret. Ook het wekelijks roken is toegenomen, naar 8 à 9 procent. Dit alles ondanks de accijnsverhoging die het roken van tabak flink duurder heeft gemaakt. ,,Roken is nu eenmaal heel verslavend”, zegt epidemioloog Marjan Kuilman, ook van GGD Drenthe. ,,We zien dat bijna alle jongeren die roken een bijbaan hebben om hun verslaving te financieren.”

Bij GGD Fryslân klinken dezelfde zorgen. ,,De risico’s van vapen worden onderschat, door zowel jongeren als hun ouders”, zegt Akke Hofstee, projectleider Rookvrije Generatie. ,,Het wordt door de tabaksindustrie aantrekkelijk gepresenteerd, met mooie kleurtjes en lekkere smaakjes. Ondertussen zit er wel gewoon nicotine in, wat het hartstikke verslavend maakt.”

Het is een flinke streep door de rekening van de GGD’s, die juist zo tevreden waren over de ontwikkeling dat de laatste jaren steeds meer volwassenen van het roken af willen en daar ook in slagen. ,,Het positieve is dat we de vraag naar stoppen met roken nog steeds zien groeien”, zegt Hofstee. ,,Maar de gezondheidswinst die we boeken onder stoppende volwassenen verdampt door het vapen en roken onder jongeren.” Ze noemt het vapen ,,een experiment met de gezondheid van onze jeugd”.

Uit de gezondheidsmonitor komt daarnaast naar voren dat jongeren minder beweging krijgen, vaker problematisch lang op social media zitten, vaker gepest worden en vaker stress ervaren. ,,Het opsteken van een sigaret of even vapen kan voor die groep een momentje van ontspanning zijn”, zegt Van de Poll (GGD Drenthe).

Dat ook het roken van sigaretten en shag onder tieners in de lift zit, of in elk geval niet minder populair wordt, dat zou volgens de jeugdarts zomaar een gevolg van de opkomst van het vapen kunnen zijn. ,,We hebben dat niet onderzocht, maar ons vermoeden is wel dat vapen leidt tot roken”, zegt Van de Poll. ,,De kinderen beginnen met vapen omdat ze het stoer vinden. Als die drempel genomen is en de lol is er een beetje af, is de stap naar roken makkelijker gemaakt.”

Het vapen is een sociaal gebeuren voor de jeugd, zien Van de Poll en Kuilman. ,,Het probleem is dat vapen door scholieren en vaak ook door hun ouders als normaal wordt gezien en als minder ongezond dan roken”, zegt Van de Poll. ,,Dat is een gevaarlijke mythe die doorgeprikt moet worden. Bij veel ouders is ook gewoon nog te weinig kennis over vapen.”

De enige manier om dat voor elkaar te krijgen is volgens hen een verbod op het vapen. Dus niet alleen de nu al verboden smaakjes, maar ook de legale smaakloze vapes die je (vanaf 18 jaar) kunt kopen bij de sigarenwinkel. ,,Handhaving zal onmogelijk worden”, zegt Bart Raaijmakers van de GGD Drenthe. ,,Maar om mensen echt bewust te maken dat vapen heel gevaarlijk en ongezond is, is een totaalverbod noodzakelijk.”

Hofstee van GGD Fryslân noemt het afdwingen van een verbod ,,iets voor de politiek”. ,,Maar voor het boeken van gezondheidswinst onder de jeugd zal het zeker helpen.”

Van de Poll maakt de vergelijking met alcohol. Langdurige publiekscampagnes die er op hameren dat alcoholgebruik funest is voor de ontwikkeling van jongeren werpen hun vruchten af. Ouders beginnen eindelijk anders te denken over alcohol drinken door hun kinderen. Alcoholgebruik onder jongeren neemt niet langer toe. ,,Zo zal het ook met de strijd tegen roken en vapen moeten”, zegt de longarts. ,,Verbieden en blijven uitleggen wat er verkeerd aan is. Dat is wel een kwestie van de lange adem.”

Ook nu gebeurt er al van alles om jongeren op de gevaren van roken en vapen te wijzen. Amber Striper (Adviseur Gezondheidsbevordering GGD Drenthe) is bijvoorbeeld in heel de provincie bezig om plekken waar kinderen komen rookvrij te krijgen. In Emmen doet ze een project dat er op gericht is jongeren te behoeden voor roken en vapen. In Hoogeveen hetzelfde, maar dan op wijkniveau. Ook organiseert ze voorlichtingen op scholen, om jeugd te wijzen op gevaren van roken en vapen.

Ook Striper ziet een totaalverbod op vapen zitten. ,,Zo’n verbod handhaven zal heel moeilijk zijn. Want er is heel makkelijk aan te komen. We zitten hier pal naast Duitsland en daar kun je het legaal in de winkel krijgen, ook de smaakjes.” Ook Striper ziet dat er nog te makkelijk gedacht wordt over vapen. ,,Ik hoor heel vaak van van jongeren: ‘maar ik rook toch niet, ik vape’. Alsof dat geen probleem is.”

Hofstee (GGD Fryslân) adviseert ouders om in gesprek te gaan met hun kinderen over het vapen. ,,Wees nieuwsgierig en stel open vragen. Bijvoorbeeld de vraag: als iemand jou een vape aanbiedt, wat doe je dan? En wat betekent het voor je gezondheid? Ga vervolgens samen op zoek naar antwoorden.”

In Friesland wordt de Smokefree Challenge gehouden, waarbij brugklassen en tweede klassen met elkaar de afspraak maken niet te beginnen. Hofstee: ,,Dat houdt onder andere in dat je afspreekt dat je een klasgenoot aanspreekt op het moment dat hij de afspraak niet nakomt. Dit is één van de acties om het vapen terug te dringen, maar uiteindelijk is het belangrijk dat we dit als mienskip gezamenlijk terugdringen. Voor de gezondheid van onze jeugd.”

Op straat voor het Winkler Prins in Veendam staat alles door elkaar, de vapers en de rokers. De 13-jarige Damian uit de brugklas is een van de laatsten die naar binnen gaat, als de middagpauze eigenlijk al voorbij is. ,,Zeker vape ik”, zegt de havist. ,,Al op de basisschool deed ik het. Peer met munt, dat is sowieso de lekkerste.”