Van blijdschap over honderden banen tot protesten (ook door vluchtelingen zelf) en overlast. Zo werd Ter Apel in 25 jaar tijd asielhoofdstad van Nederland

Aan de rand van Ter Apel, nabij de provinciale weg N366, staat het bekendste asielcentrum van het land. Het werd 25 jaar geleden geopend, is van levensbelang voor de economie van de regio, maar was tevens vele keren voer voor discussie.

Momenteel maakt het de tongen los, omdat vanwege de hoge instroom aan vluchtelingen de nachtopvang te vol zit. Er verblijven meer dan de toegestane 275 mensen. Iets dat de gemeentebestuurders van Westerwolde erg boos maakt.

In 1996 is van boosheid geen sprake. De bestuurders van wat dan nog de gemeente Vlagtwedde heet, steken de vlag uit als de opvanglocatie wordt geopend. Ze zijn vooral blij met de vele honderden banen die de nieuwe voorziening met zich meebrengt. Banen die heel welkom zijn in het grensdorp.

Ter Apel gaat op dat moment namelijk door een dal, waar het om werkgelegenheid gaat. Het Navo-depot is verdwenen, omdat de Koude Oorlog voorbij is. Tot overmaat van ramp heeft ook de spellenfabriek Hasbro de deuren gesloten. Honderden arbeidsplaatsen zijn verloren gegaan.

Herman Euverink, burgemeester van Vlagtwedde, heeft met zijn medebestuurders vanwege dat verlies in Den Haag aan de bel getrokken en om vervangende werkgelegenheid gevraagd. En die krijgt hij, in de vorm van de nieuwe opvanglocatie.

Het Vertrekcentrum, zo heet de locatie aanvankelijk. Het staat op de plek waar het Navo-depot vele jaren stond. Er verblijven uitgeprocedeerde asielzoekers; mensen die te horen hebben gekregen dat ze het land moeten verlaten. Ze worden er op het vertrek voorbereid. Zo kunnen ze allerlei cursussen volgen die hun kansen op een maatschappelijke loopbaan in het land van herkomst moeten vergroten.

Maar de aanpak werkt niet. Maar weinig asielzoekers keren daadwerkelijk terug naar het vaderland. Anderen weigeren mee te werken en belanden op straat in Ter Apel. De inwoners van dat dorp worden geconfronteerd met asielzoekers − mannen, vrouwen en kinderen − die schuilen bij bushaltes of op andere plekken. Dergelijke taferelen leiden tot onrust in het dorp en in de gemeenteraad van Vlagtwedde. Landelijke media komen ook op de gebeurtenissen in Ter Apel af.

In 2000, Job Cohen is dan de verantwoordelijke staatssecretaris, wordt het Vertrekcentrum gesloten. De opvanglocatie blijft wel bestaan en krijgt andere functies. Zo is het onder meer een onderzoeks- en opvangcentrum, waarin wordt onderzocht of vluchtelingen de asielprocedure mogen volgen.

In die tijd wordt de locatie ook uitgebreid met het aanmeldcentrum, waar pas gearriveerde vluchtelingen zich moeten melden en dat wordt gerund door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). In totaal biedt het complex aan de rand van Ter Apel dan plaats aan 800 mensen.

Zo ontwikkelt ‘Ter Apel’ zich beetje bij beetje tot asielhoofdstad van Nederland, tot een cruciale plek in het landelijke asielbeleid. Vlakbij de opvanglocatie staat dan overigens ook de Penitentiaire Inrichting. De gevangenis die in 1997 is gebruik is genomen en die goed is voor 300 arbeidsplaatsen.

In 2004 krijgt een deel van de locatie opnieuw de functie van vertrekcentrum. Opnieuw worden er uitgeprocedeerde vluchtelingen gehuisvest en voorbereid op hun vertrek.

Maar opnieuw gaat het vaak fout. Weer belanden geregeld mannen, vrouwen en kinderen op straat, met alle gevolgen van dien. Burgemeester Jan Broertjes van Vlagtwedde hangt om de haverklap met zijn VVD-partijgenoot en verantwoordelijk minister Rita Verdonk aan de telefoon. Hij en de gemeenteraadsleden willen dat ‘Den Haag’ maatregelen neemt.

Het zijn misschien wel de meest roerige jaren in de historie van de asielhoofdstad. Buiten de hekken van de opvanglocatie protesteren geregeld mensen tegen het asielbeleid, binnen de poorten gaan enkele Iraanse bewoners in hongerstaking. Weer storten landelijke en ook buitenlandse media zich op Ter Apel.

Uiteindelijk worden de geëiste maatregelen getroffen en de regels zo aangepast dat de vluchtelingen veel minder vaak in Ter Apel op straat terechtkomen. De rust keert terug. De gebouwen van de opvanglocatie, waarin inmiddels ruimte is voor zo’n 1200 asielzoekers, staan er dan al meer dan 10 jaar en zijn aan het verouderen.

Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) ontwikkelt daarom een zogenoemd masterplan dat een complete nieuwbouw van de locatie behelst en een uitbreiding van het aantal op te vangen mensen naar 2000. Het masterplan zegt ook dat de opvanglocatie zeker tot 2040 in Ter Apel blijft.

Op 27 april 2010 gaan de gemeenteraadsleden van Vlagtwedde in een historische vergadering akkoord met dat plan. Ze hebben de negatieve ervaringen met de opvanglocatie nog vers in het geheugen, maar de vele arbeidsplaatsen zijn een belangrijke reden om ja te zeggen.

Met dat jawoord wordt Ter Apel helemáál de asielhoofdstad van het land. Geen andere opvanglocatie die zo groot is, geen andere waar zowel pas gearriveerde asielzoekers verblijven als uitgeprocedeerde en ‘gewone’ vluchtelingen.

Maar nog voordat, enkele jaren later, de nieuwbouw wordt voltooid, gaat Ter Apel opnieuw de wereld over. In 2012 komen uitgeprocedeerde vluchtelingen die elders in het land verblijven, naar Ter Apel toe. Ze zetten vlakbij de opvanglocatie een tentenkamp op en protesteren zo tegen het Haagse asielbeleid.

In 2017 wordt het nieuwe asielcentrum, dat 75 miljoen euro heeft gekost, officieel geopend. De enorme instroom aan vluchtelingen, waarmee Nederland in de jaren daarvoor werd geconfronteerd, is voorbij. Maar nieuwe zorgen hebben de gemeentebestuurders wel. Het aantal meldingen van winkeldiefstallen in het dorp Ter Apel neemt namelijk toe.

De diefstallen worden veelal gepleegd door een kleine groep bewoners van het asielcentrum. Mensen die afkomstig zijn uit veilig verklaarde landen. Zij maken geen kans op een verblijfsvergunning, maar veroorzaken dus wel overlast.

Zo begint een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de asielhoofdstad. Een hoofdstuk dat nog altijd voortduurt, omdat ondanks allerlei maatregelen nog altijd diefstallen worden gepleegd. De gemeentebestuurders van Westerwolde − Vlagtwedde is daarin opgegaan − trekken in Den Haag bij VVD-staatssecretaris Ankie Broekers-Knol aan de bel en willen dat ook andere gemeenten veiligelanders gaan herbergen.

Sinds enkele weken is daar een nieuwe noodkreet bij gekomen: de nachtopvang van het asielcentrum zit te vol zit en extra asielplekken elders in het land zijn dringend gewenst. Die noodkreet maakt dat Ter Apel ook nu weer landelijk in de schijnwerpers staat en bevestigt wat het eigenlijk al een kwarteeuw is: een belangrijke banenmotor, een veilige haven voor vluchtelingen uit de hele wereld, maar ook een zorgenkind.