De Japanse zangeres Hatis Noit maakte in de Martinikerk optimaal gebruik van de akoestiek. Foto: Jasper Bolderdijk
Op Soundsofmusic in Groningen wordt veel gesproken over AI. Is het een vloek of een zegen? Luisteren we anders naar muziek door de opkomst van kunstmatige intelligentie? En hoe gaan muziekmakers ermee om?
Opeens hoorden we onszelf klappen voor een solo van een zelf-spelende piano. In de kleine zaal van De Oosterpoort in Groningen stond woensdagavond, achter een scherm, een disklavier (een soort pianola), inclusief lege kruk. We hadden de toetsen van het instrument net een virtuoze passage zien en horen spelen.
De robotpiano was de ‘non-existent soloist’ in de compositie Blind van Jameszoo (Mitchel van Dinther), die zelf, gezeten naast de piano, de elektronica bediende en op het podium werd bijgestaan door de fenomenale, wel degelijk bestaande musici van Asko Schönberg en Slagwerk Den Haag.
Het instrument is met behulp van kunstmatige intelligentie zo geprogrammeerd dat hij op bepaalde momenten vrije keuzes kan maken, op basis van ingevoerde data en algoritmes. ,,Hij heeft wel een knetterharde aanslag, deze afwezige pianist”, merkte iemand na afloop op. ,,En hij speelt maniakaal!”
Algoritmes bieden meer van hetzelfde
Elektronica is de laatste decennia niet meer weg te denken uit de muziek. ,,Bijna alles wat u deze week gaat horen heeft een technologisch element”, had festivalprogrammeur Frits Selie ons dinsdag, op de eerste dag van Soundsofmusic, al voorgehouden. ,,En AI is hét technologie-topic van nu.” Denk maar aan de ‘nieuwe’ Beatles-song, die donderdag gepresenteerd werd.
Daarom is er op Soundsofmusic, dat elk jaar een dwarsdoorsnede presenteert van actuele, nieuwe muziek, veel aandacht voor kunstmatige intelligentie. Zo was er in het Grand Theatre een ‘Luisterlab’, waarbij cultuurfilosoof Thijs Lijster en cultuurcriticus Marian Donner in debat gingen over de invloed van AI op onze muziekbeleving.
Het ging daarbij vooral over de streamingdiensten, zoals Spotify, die schijnbaar oneindige mogelijkheden openen voor de luisteraar. De praktijk is weerbarstiger. ,,Door de algoritmes word je in je bestaande smaak bevestigd”, merkte Lijster op. ,,Je krijgt meer voorgeschoteld van wat je al leuk vindt.”
Je ziet alleen jezelf nog terug in de afspeellijsten
Met het boek De eendimensionale mens van filosoof Herbert Marcuse als achtergrond, spraken Lijster en Donner onder meer over het verdienmodel dat schuilgaat achter veel technologische ontwikkelingen. ,,Het draait vaak om de onmiddellijke bevrediging van onze verlangens, die tot koopwaar zijn gemaakt”, zo vatte Lijster het samen.
,,Technologie wordt ingezet om ons zo makkelijk mogelijk, zoveel mogelijk te laten consumeren”, stelde Donner. ,,De algoritmes pinnen je vast in wie je gisteren was. Je ziet alleen jezelf nog of wat herkenbaar is voor jou.”
Bij 'Blind' van Jameszoo speelde een door algoritmes aangestuurde disklavier samen met menselijke musici. Foto: Jasper Bolderdijk
Donner vertelde hoe ze in haar jeugd in de rij voor de platenzaak stond om het nieuwste album van haar muzikale helden te kunnen bemachtigen. ,,Ik maakte ook cassettebandjes van liedjes die ik op de radio hoorde. Je moest er moeite voor doen. En als je een plaat gekocht had waar je na eerste beluistering niet veel mee kon, dan bleef je het toch proberen.”
Met streamingdiensten is de beleving anders, betoogde Donner. ,,Je gaat meteen door naar het volgende als iets niet bevalt. Ze worden gepresenteerd als bevrijding: ‘Je kunt alles horen wat je wilt!’ Maar in werkelijkheid word je veroordeeld tot jezelf. De ontregeling, het ongemak, de verrassingen worden overal uitgehaald.”
IJle zanglijnen in de Martinikerk
Tegenover het pessimistische verhaal van Lijster en Donner stond het zeer geslaagde experiment van Jameszoo. Ook andere musici op Soundsofmusic maakten op creatieve manier gebruik van de techniek. Zoals de Japanse stemkunstenares Hatis Noit, die dinsdagavond in de Martinikerk, met behulp van elektronica haar stem vermenigvuldigde tot klankweefsels.
In volledige beheersing boetseerde ze tegen die achtergrond haar ijle zanglijnen. Muzikaal was het allemaal wat eenvormig, maar Noit maakte optimaal gebruik van de akoestiek van de kerk, die prachtig was uitgelicht.
Op woensdagavond was er in De Oosterpoort ook een uitvoering van Ma(n)chine, een compositie van Zeno van den Broek voor drie drumrobots en vier menselijke slagwerkers. Mede door de begeleidende beelden leverde dat een intense ervaring op.
Voor Van den Broek is het gebruik van AI overigens een doorgaand onderzoek, vertelde hij. ,,Deze robots zijn nog blind, doof en stom. Ik ben nu bezig met een project waarbij machines luisteren naar de menselijke musici en reageren.”
‘AI maakt geen echt nieuwe dingen’
Bij het tweede ‘Luisterlab’, op woensdag, gaf informaticus Maarten Lamers, docent aan de Universiteit Leiden, een spoedcursus kunstmatige intelligentie. Feitelijk is het niet meer dan een enorme hoeveelheid getallen waarin patronen worden herkend, zei hij. ,,Moderne AI is vooral generatieve AI, zoals ChatGPT. Het brengt teksten, muziek en plaatjes voort.”
De vraag is vervolgens of die machines nou echt intelligent zijn, of creatief, zoals de mens. Lamers: ,,Wat is creativiteit? Of intelligentie? Er is geen AI die echt nieuwe dingen maakt. Mensen kunnen met nieuwe, waardevolle ideeën komen, buiten de bestaande conceptuele ruimte. Machines niet. Die blijven binnen de bestaande kaders, waarin ze patronen leren herkennen.”
Lamers denkt dat ze misschien ooit wel kunnen wat de mens kan. ,,Machines hebben geen menselijke ervaringen, geen inspiratie. AI is pure rekenkracht. Maar misschien kunnen ze het ooit wel leren. Dankzij de enorme hoeveelheid menselijke data die wij achterlaten op internet.”
Shybayeva blaast haar toehoorders van de voeten
Ondertussen wordt er op Soundsofmusic natuurlijk vooral muziek gemaakt. En zoals elk jaar word je daarbij altijd wel een keer volledig van je voeten geblazen. Zoals donderdagavond in de Lutherse kerk, waar de Wit-Russische pianiste Hanna ShybayevaThe People United Will Never Be Defeated! van Frederic Rzewski speelde.
De Amerikaan van Joods-Poolse afkomst schreef deze moderne pianoklassieker, die bestaat uit 36 variaties op een Chileense protestsong, in 1975. Hij wilde daarmee zijn solidariteit betonen met het verzet in Chili, dat het opnam tegen de dictatuur van generaal Pinochet.
Shybayeva’s uitvoering was ongelofelijk intens en vlijmscherp. Met volledige overgave viel ze op de vleugel aan, vanuit totale beheersing en met een peilloze emotionele diepgang. Haar spel was zo intens dat we, toen ze na een uur klaar was, met de tranen in de ogen zaten en bijna vergaten te applaudisseren.
‘Geweldig dat Frits dit aandurft’
En toen moest het concert van het fameuze Jack Quartet nog komen. De strijkers uit New York speelden in het Grand Theatre muziek van John Zorn. Het was ontzettend goed, maar de muziek kwam bij de bezoekers die Shybayeva gehoord hadden niet meer echt binnen. ,,Ik krijg Rzewski niet meer uit mijn hoofd”, merkte een van hen op.
De pianiste zat in de pauze van het Jack Quartet in het Grand Theatre aan een flesje bier. ,,Voor mij is het ook heel emotioneel om dit stuk van Rzewski te spelen”, vertelde ze. Dat komt ook door haar achtergrond: Shybayeva is zeer actief in het verzet tegen de dictatuur in haar moederland. ,,Ik heb in de cadenza Wit-Russische protestliederen verwerkt. Ik ben heel dankbaar dat ik dit hier heb mogen spelen. Geweldig dat Frits Selie zulke concerten aandurft.”
Soundsofmusic duurt nog tot en met zondag 5 november. Het concert van Shybayeva is opgenomen en wordt later uitgebracht.
Requiem op laatste woorden van Jan Rot: 'Als je dit hoort ben ik al dood'
Op Soundsofmusic wordt zaterdagavond Laatste Woorden van Aart Strootman uitgevoerd. Deze nieuwe dodenmis ging woensdagavond in première in Den Bosch. Bijzonder is dat Strootman in zijn requiem de laatste tekst van muzikant en tekstschrijver Jan Rot heeft getoonzet.
Strootman vroeg Rot, toen die al ernstig ziek was, of hij de tekst voor een requiem wilde schrijven. Rot stemde in maar zei dat hij met het schrijven ervan wilde wachten tot het einde écht nabij was. Uiteindelijk stuurde Rot twee weken voor zijn dood, in april vorig jaar, zijn tekst inclusief een uitgebreide toelichting naar Strootman. Het requiem begint met de woorden: ‘Als je dit hoort, ben ik al dood’.
Het concert in het Grand Theatre is al uitverkocht, maar het stuk is terug te horen via NPO Klassiek, dat het concert donderdagavond rechtstreeks uitzond.
