De virtuele versies van de ABBA-leden, die vanaf mei 2022 in Londen optreden. Foto: ABBA
ABBA gaat vanaf mei volgend jaar weer optreden. Niet echt, maar virtueel. Of is dat toch ook een soort van echt? We vroegen ‘illusion manager’ Frans van Hoesel en cultuurfilosoof Thijs Lijster om duiding.
Eerst een paar misverstanden uit de weg ruimen. Nee, Agnetha Fältskog, Björn Ulvaeus, Benny Andersson en Anni-Frid Lyngstad zijn niet de eerste artiesten die als driedimensionale projecties het podium betreden. Madonna deed het in 2006 al, toen ze als ‘hologram’ optrad met de virtuele popband Gorillaz, tijdens de Grammy-uitreiking. In 2019 deed ze het kunstje nog eens dunnetjes over in Las Vegas waar ze het podium deelde met vier virtuele versies van zichzelf.
En de Queen of Pop is niet de enige. In 2012 zorgde het optreden van een ‘hologram’ van Tupac Shakur – al lang en breed overleden – met collega-rappers Snoop Dogg en Dr. Dre voor de nodige ophef. Roy Orbison maakte in 2018, veertig jaar na zijn dood, een comeback met een Hologram Tour, inclusief live-orkest en achtergrondzangers. Michael Jackson, Frank Zappa, Whitney Houston, Freddie Mercury, Maria Callas – voorbeelden genoeg, vooral van artiesten die niet meer onder ons zijn.
Het ziet er heel professioneel uit
,,De techniek bestaat al heel lang”, zegt Frans van Hoesel, bij de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Ze wordt breed toegepast. Vooral in de filmindustrie wordt er veel gebruik van gemaakt. Waar je vroeger een stuntman nodig had, neem je nu iemand die de bewegingen naspeelt, waar je vervolgens de echte acteur overheen projecteert.” Zelfs politici maken er gebruik van. Premier Modi van India en de Turkse premier Erdogan spraken hun kiezers al eens toe als ‘hologram’.
Het gaat bij ABBA en al die anderen overigens niet om hologrammen, legt virtual reality-specialist Van Hoesel uit. ,,Om hologrammen kun je heen lopen. Je kunt ze van dichtbij bekijken. Dit zijn 3D-projecties die gebaseerd zijn op een oude illusie-techniek: .” Met spiegels, licht en projectieschermen wordt de suggestie gewekt dat er echte mensen op het podium staan. De Britse scheikundige John Henry Pepper was in 1862 de eerste die ermee een geest op het toneel liet verschijnen.
,,Wat dit project bijzonder maakt is dat er digitale evenbeelden gecreëerd zijn van bestaande personen”, zegt Van Hoesel. ,,En daarvoor zijn ze helemaal uit hun dak gegaan. Het ziet er heel professioneel uit. Ze hebben de bewegingen van de ABBA-leden heel uitgebreid vastgelegd en in de computer nagemaakt. Ook dat is op zich niet nieuw, maar de hoeveelheid data en de perfectie ervan wel. Ik vermoed dat het er fantastisch uit gaat zien.”
De virtuele Anni-Frid kijkt wel wat doods uit haar ogen
En toch. In de clip van de nieuwe ABBA-song kijkt de virtuele Anni-Frid wel wat doods uit haar ogen. ,,Het komt in close-up een beetje levenloos over”, beaamt Van Hoesel. ,,Dat is het -effect. Zo noemen we het gevoel dat je krijgt als je naar een plaatje kijkt dat door een computer is gegenereerd. Je ziet niet wat er mis mee is, maar voelt toch dat er iets mis mee is. En dat bezorgt je een akelig gevoel. De techniek wordt wel steeds beter en ik denk dat we er wel overheen gaan komen met behulp van kunstmatige intelligentie-technieken.”
In de zaal in Londen, die speciaal voor de ABBA-concerten gebouwd is, zul je dat -effect door de afstand tot de ‘hologrammen’ niet hebben, vermoedt Van Hoesel. ,,Als je vooraan staat zul je eerder last hebben van het gebrek aan diepte. Van dichtbij krijg je met platte figuren. Pas als je op meer dan 20 meter afstand staat, valt dat probleem weg. Dat heeft met onze diepteperceptie te maken.”
‘Elke beweging, elke emotie is vastgelegd’
Gedurende vijf weken werden de ABBA-leden, gekleed in speciale pakken met sensoren, gevolgd door 65 camera’s, terwijl de vier zeventigers op het podium twintig oude en twee nieuwe liedjes uitvoerden, met bijpassende dansjes. ,,Elke beweging, elke emotie is vastgelegd”, vertelde producer Ludvig Andersson begin deze maand bij de presentatie. ,,Wat je in de show ziet is .” Maar dan dus 42 jaar jonger, want hun uiterlijk uit 1979 is eroverheen geplakt.
,,Bij zo’n uitspraak over moet ik denken aan het simulacrum-concept van de Franse filosoof Jean Baudrillard”, zegt Thijs Lijster, cultuurfilosoof aan de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Een simulacrum is, heel kort door de bocht, een kopie of beeld zonder origineel. In een beeldcultuur als de onze wordt het volgens Baudrillard steeds moeilijker om te achterhalen wat het origineel is achter het beeld, omdat het beeld de neiging heeft om het origineel weg te drukken.”
‘Marilyn Monroe werd vermoord door haar eigen beeld’
Lijster noemt de zelfmoord van actrice Marilyn Monroe (pseudoniem van Norma Jeane Mortensen) als voorbeeld van waartoe dat kan leiden. De beelden die van Monroe rondgingen, haar imago, bepaalden steeds meer haar identiteit. ,,De echte Marilyn, Norma Jeane, werd als het ware vermoord door haar eigen beeld.” Bij jonge meisjes die zich spiegelen aan bewerkte foto’s van fotomodellen speelt hetzelfde. ,,Ze willen niet lijken op de modellen zelf maar op de bewerkte beelden van hen.”
Op die manier kunnen beelden werkelijker worden dan de werkelijkheid zelf. ,,Baudrillard noemt dat de hyperrealiteit: de beelden hebben meer realiteit dan het origineel.” Dat we tijdens de komende concerten blijkbaar ‘de ziel van het wezen’ van Agnetha (71), Björn (76), Benny (74) en Anni-Frid (75) te zien krijgen, suggereert dat de beelden echter zijn dan de zeventigers van nu. De ware identiteit van de muzikanten, hun kern, zijn de virtuele projecties. ,,Volgens Baudrillard hebben beelden de neiging om zich vast te zuigen aan de werkelijkheid, en die vervolgens leeg te zuigen. Dat lijkt hier ook te gebeuren.”
Je ontkent het voorbijgaan van de tijd
Het ‘echte ABBA’ is het beeld van de popgroep uit 1979. Lijster: ,,Het interessante is dat, anders dan bij Tupac Shakur en die andere overleden muzikanten, de artiesten er in dit geval zelf heel nauw bij betrokken zijn. Zij hebben er zeggenschap over.” Er is goed over nagedacht en deze vorm is een bewuste keuze geweest. ,,Blijkbaar vanuit het idee dat als je het echte ABBA wilt zien, mensen eerder tevreden zullen zijn met een show met perfecte danspasjes en gepolijste stemmen, dan met een stel bejaarden op het podium.”
ABBA in 1979. Foto: ANP
Daar zit wel een problematisch aspect aan, zegt Lijster. ,,Je ontkent het voorbijgaan van de tijd. Veroudering mag niet plaatsvinden.” Daarin is ABBA allerminst uniek. Het is een idee dat je overal tegenkomt in onze hedendaagse cultuur. ,,De Britse cultuurcriticus Mark Fisher verbindt het met een begrip van filosoof Jacques Derrida: ‘hauntology’, wat een samentrekking is van , spoken, en ontologie, zijnsleer. Onze hedendaagse cultuur is volgens Fisher steeds meer gaan bestaan uit vormen van nostalgie. Opgelapte oude beelden en vormen, een oude esthetiek: spoken uit het verleden.”
De Rolling Stones en de schoonheid van aftakeling
Daarmee gaat er welwat verloren, zegt Lijster. ,,De Rolling Stones die langzaam aftakelen op het podium – daar zit een enorme schoonheid in. Denk ook aan de versleten stem van Johnny Cash, toen hij ouder werd. Als hij op zijn oude dag alleen als ‘hologram’ had opgetreden zou dat een enorm gemis zijn geweest.” Bob Dylan, Patti Smith, Kris Kristofferson, Joni Mitchell, allemaal artiesten die juist door hun kwetsbaarheid te tonen een nieuw publiek aanspreken – ook hier zijn de voorbeelden legio.
,,Die kant, het tegenovergestelde van wat ABBA doet, zie je tegenwoordig ook steeds vaker”, zegt Lijster. ,,En artiesten die laten zien dat ze niet lekker in hun vel zitten, zoals Britney Spears en Taylor Swift. Er komt steeds meer waardering voor artiesten die hun menselijke kant laten zien. Je ziet een strijd tussen authenticiteit en image building.” (tekst loopt door onder video en kader)
Het oude verschijnt hier als het nieuwe
Lijster ziet de hybride vorm van ABBA overigens niet zozeer als iets negatiefs, maar als een symptoom voor onze omgang met het verleden en met de cultuur. ,,De gedachte erachter is dat we in een voortdurend heden leven, wat feitelijk een ontkenning van het verleden is. Het oude verschijnt hier als het nieuwe. Het oude wordt opgediend met de suggestie van een live-evenement. Het hangt samen met de musealisering van cultuur: het fixeren van iets in de tijd en dat voortdurend opnieuw oproepen.”
Daar schuilt wel een gevaar in, omdat er een werkelijkheid wordt weggedrukt. Zie Marilyn Monroe. Zie die meisjes die zichzelf spiegelen aan de bewerkte beelden van supermodellen. ,,Een voorbeeld dat dit mooi illustreert is een kort verhaal van Jorge Luis Borges over een koninkrijk dat een landkaart produceert op de schaal 1:1. Die wordt over het land heen gelegd en bedekt het dus helemaal. De representatie van het land, het beeld, zorgt ervoor dat het land zelf een woestijn wordt.”
Je wordt voor de gek gehouden
Ondertussen kan ABBA nog heel wat jaren door met de -tour. In principe hebben de beelden immers het eeuwige leven. Lijster: ,,In de nieuwe -filmzit een scène waarin Elvis Presley in de verre toekomst nog steeds optreedt en populair is. Of dat een reëel toekomstbeeld is, weet ik niet. Maar de ABBA-tour laat zien dat er een markt voor is, ook al zit je in wezen naar een opname te kijken. Oké, de band speelt live, maar het gaat natuurlijk om de vier ABBA-leden.”
Een belangrijk onderdeel van de live-ervaring is dat er interactie is tussen het publiek en de artiesten, zegt Lijster. ,,Jouw reactie is onderdeel van de performance, hoe marginaal die interactie bij stadionconcerten misschien ook is. De uniciteit van het moment dat je deelt met de artiest ontbreekt bij zo’n virtueel optreden. Je wordt voor de gek gehouden. Onderdeel van de illusie is dat je wordt gedwongen om te vergeten dat je naar een opname zit te kijken en dat je heel veel geld hebt betaald om vooraf opgenomen plaatjes te bekijken.”
