Nieuwe premier wacht flink karwei. Zowel leider van het land als kop van Jut

Niet alleen om leiding te geven aan een kabinet dat wordt ondersteund door een experimentele coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB. Ook de rol van de minister-president is door de jaren heen veranderd. Vaneerste onder zijn gelijken tot leider en kop van Jut.

Ooit was het nog niet tegen dovemans oren gericht. „Ik ben minister van Algemene Zaken, niet van Alle Zaken”, trachtte premier Mark Rutte een paar jaar geleden nog wel eens de hem toegedichte verant-woordelijkheid elders te parkeren.

Tegenwoordig maakt die verdediging weinig indruk. Hoewel de minister-president formeel de ’primus inter paris’ is (de eerste onder zijn gelijken) en hij weliswaar de ministerraad voorzit en de eenheid van het kabinetsbeleid bewaakt, is hij zeker niet de baas van de bewindspersonen.

Zijn takenpakket is beperkt, maar toch wordt hij voor veel verantwoordelijk gehouden. Vooral als het mis gaat. Deze week nog, bij de studentenprotesten van Amsterdam. Hoewel het, het pakkie-an is van burgemeester Femke Halsema (GL), werd her en der al snel de vraag opgeworpen waar de veroordeling van de premier toch bleef. Hij kwam, na twee dagen anarchie in Amsterdam.

„Mijn werk is krassen verzamelen” noemt Rutte dat. „Als er iets mis gaat, heb ik het gedaan, als er iets goed gaat, komt dat dankzij anderen”, zei hij eens tijdens zijn wekelijkse persconferentie. Het was een vrolijke constatering, want Rutte vindt zijn werk leuk en laat kritiek makkelijk van zich afglijden.

Daar moet je maar voor in de wieg gelegd zijn en de vraag is of Ruttes opvolger er net zo gemakkelijk mee kan omgaan. Het ambt van minister-president is de afgelopen decennia steeds minder op dat van een minister, maar steeds meer op dat van een president gaan lijken.

Leiderschap, zichtbaarheid en visie zijn daarbij de toverwoorden. Rutte opperde wel eens dat visie als een olifant is die het zicht belemmert. Het is hem vaak verweten. Minder oog hadden zijn critici voor Ruttes vermogen verschillende politieke stromingen tot samenwerken te verleiden, wat in een versnipperd politiek landschap bepaald geen sinecure is.

Kritiek tijdens het werk, roem met terugwerkende kracht. Het is inherent geworden aan het ambt van minister-president. Wijlen Piet de Jong werd tijdens zijn premierschap (1967 tot 1971) ouderwetsheid en een gebrek aan daadkracht verweten. Tegenwoordig wordt hij juist herinnerd als een van de betere zo niet de beste premier sinds 1945.

De linkse Joop den Uyl (premier van 1973 tot 1977) werd door rechts verguisd, maar later zelfs door zijn grootste politieke opponenten Dries van Agt en Hans Wiegel met de nodige melancholie beschouwd. Den Uyls tv-toespraak tijdens de oliecrisis tilde het premiersambt bovendien op naar dat van hoeder van het land.

In het fraaie interviewprogrammaKijken in de ziel van Coen Verbraak gaven de voormalig premiers Dries van Agt, Wim Kok en Jan Peter Balkenende in 2018 zelf inzicht in het ambt van premier.

„Er is geen functiebeschrijving van”, stelde Kok, premier van 1994 tot 2002. „Bijzaken en hoofdzaken goed onderscheiden”, was een van de fundamenten. Hij noemde het premierschap ’altijd onoverzichtelijk’, Balkenende (premier van 2002-2010) was de ’snelheid’ opgevallen waar hij van ’het ene na het andere dossier moest overspringen’. De jurist Van Agt herkende het nog uit zijn premierschap (1977-1982) en bekende dat hij zelfs weken bijles nodig had op financiën en economie om wat van die materie te begrijpen. De Jong verklaarde over financiën en economie zelfs ’een volslagen leek’ te zijn. Zou zoiets nu nog geaccepteerd worden?

Noodzakelijke eigenschappen voor het premierschap waren volgens Kok ’stressbestendigheid’, volgens Van Agt ’tact’ en volgens Balkenende ’standvastigheid’. Voor dat laatste werd ook Ruud Lubbers (premier van 1982 tot 1994) geroemd, met als voorbeeld de toespraak op een demonstratie tegen kruisraketten. Terwijl zijn publiek hem de rug toekeerde bleef hij zijn verhaal onverstoord voortzetten, omdat hij zelfs in het hol van de leeuw achter zijn beslissing bleef staan.

De nieuwe premier zal zich ook over het koningshuis moeten ontfermen, een onderwerp waarover de publieke meningsvorming net zo snel gegroeid lijkt als de daling van diens populariteit.

In wekelijkse bijpraatsessies ten paleize spreekt hij het staatshoofd over de lopende regeringszaken. Daarnaast is de minister-president ministerieel verantwoordelijk voor wat de leden van het koninklijk huis zeggen of doen. Een goede verstandhouding met de koning of koningin is daarbij wel zo handig. Maar dat is geen vanzelfsprekendheid.

Beatrix had niet de allerbeste relatie met Van Agt, terwijl ze met generatiegenoot Ruud Lubbers het juist weer trof. Kok liet aan Willem-Alexander merken wie er de baas was, toen de kroonprins zijn ’beetje domme’ uitspraken deed over een ingezonden brief van de Argentijnse dictator Videla.

Balkenende weigerde de Oranjes om aan de Kamer toestemming te vragen voor het huwelijk van wijlen prins Friso met Mabel Wisse Smit, nadat ze hadden gelogen over haar verleden. Balkenendes argumentatie ’wanneer onwaarheid wordt gesproken, is daar natuurlijk geen kruid tegen gewassen’ gaf een zeldzaam inkijkje in de verhouding tussen premier en monarchie en maakte duidelijk dat de politiek uiteindelijk aan het langste eind trekt.

Rutte was voor hij premier werd zeker geen Oranje-adept, maar is sinds hij in het Torentje zit niet snel op kritiek op het koningshuis te betrappen. Haagse bronnen aan beide zijden weten dat het de afgelopen jaren ook best geknetterd heeft tussen de twee, bijvoorbeeld in de coronatijd. PVV-leider Geert Wilders heeft persoonlijk een prima verstandhouding met de koning, maar riep vorig jaar de vorst wel op om van zijn salarisverhoging af te zien. Een door de PVV gesteunde premier weet dus wat hem te doen staat.

Macht is de minister-president de afgelopen jaren steeds meer toegedicht. Hoewel Rutte de dossiers niet formeel onder zich had, wordt hij wel verantwoordelijk gehouden voor de miskleunen rond de toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen. Boodschap uit de beide parlementaire enquêtes over de onderwerpen was dat de premier zich veel meer met de problematiek moeten bemoeien, waarmee ook het parlement uitsprak dat de minister-president zich presidentiëler moet gaan gedragen.

De échte macht van de premier blijkt evenwel op een heel ander niveau te zijn gegroeid: Europa. Van Agt zei tegen Coen Verbraak dat de positie van de premier in Nederland sterker geworden is dan hij in anderhalve eeuw geweest is. „Dat zit hem vooral in Europa. Dat straalt verder uit”, aldus Van Agt.

Het wordt in de omgeving van Rutte herkend. In de ontmoetingen met collega-regeringsleiders overlegt de premier in zijn eentje tegenwoordig namens ons hele land over beslissingen die ieders leven kunnen beïnvloeden. De Tweede Kamer mag hem wel met een boodschap naar Brussel sturen maar is vaak zo verdeeld dat de premier zelf kan bepalen wat hij wel en niet met zijn Europese collega’s voor elkaar bokst. Zelfs zijn collega’s in het kabinet hebben het van de minister-president te slikken; het is zíjn verantwoordelijkheid.

Wie de nieuwe premier van Nederland wordt, is nog steeds onduidelijk. De formatie over rechts is nog niet ten einde. Voorlopig mag Geert Wilders als leider van de grootste partij iemand voordragen, maar dat zal waarschijnlijk pas gebeuren als hij een hoofdlijnenakkoord met VVD, NSC en BBB heeft weten te sluiten. En hoewel verwacht wordt dat de nieuwe bewoner van het Torentje niet de eerste de beste zal zijn, laat zich maar moeilijk voorspellen of hij of zij geschikt is voor alle facetten van het ambt.

Balkenende overkwam het premierschap, Rutte eigenlijk ook. Wie de VVD-voorman de jaren ervoor zag stuntelen in zijn oppositierol had niet durven dromen dat de Hagenaar zou uitgroeien tot langst zittend premier en staatsman in spé.

Optimisme bracht Rutte erg ver, net als een enorme werklust en een flinke dosis zelfrelativering. En, zo tipte hij het afgelopen jaar een mogelijk opvolger, door zich niet te laten overladen met problemen die nog geen probleem zijn. „Mark wil geen telefoontjes over problemen die nog niet spelen, zonder dat daar iets van een oplossing bij wordt geleverd”, aldus deze gesprekspartner. „Zo hou je het vol.”

In een tijd dat de minister van Algemene Zaken verondersteld wordt over Alle Zaken te gaan, oogt het advies voor de toekomstig premier als bepaald geen overbodige luxe.