Stemhulpen horen inmiddels net zo bij verkiezingen als flyeracties en tv-debatten. Woensdag komt de Stemwijzer beschikbaar, de eerste en grootste gids voor de twijfelaars. Ze gelden als onmisbaar, zeker nu zo’n groot aandeel van de kiezers nog zweeft.
Anticonceptie moet voor iedereen gratis zijn – eens of oneens? Sekshulp voor mensen met een beperking moet worden vergoed – eens of oneens? Nederland moet internationaal actief opkomen voor de rechten van lhbti+-personen – eens of oneens?
Het zijn enkele vragen uit de Politieke Sekswijzer, één van de minstens 25 stemhulpen die rond de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november kiezers wegwijs proberen te maken in de programma’s van de 26 deelnemende partijen. Het hulpstuk van het Aidsfonds en enkele andere ontwikkelingsorganisaties ging dinsdag online. Net als de WijsStemmer, een stemhulp die kiezers met kunstmatig intelligente chatbots belooft te helpen, maar die vooralsnog vooral de melding geeft dat ‘AI het erg druk heeft’.
Veel bagger
„Er zit veel bagger bij”, zegt politicoloog Martin Rosema van de Universiteit Twente, die de invloed van stemhulpen onderzocht. Bij de Kamerverkiezingen in 2021 telde hij minstens veertig kieswijzers, van algemene tot specifieke, gericht op bepaalde belangen- of doelgroepen. Zo zijn er kieswijzers voor jongeren, sporters, vegetariërs, ondernemers, cannabisgebruikers en homo’s. Bij wijze van grap lanceerde Rosema toen een kieswijzer voor kieswijzers, de Kieswijzerkieswijzer.
Rosema kijkt evengoed positief naar het hulpmiddel. „Het werkt bevorderend voor de opkomst. Kieswijzers zorgen ervoor dat er zo’n 4 procent extra kiezers naar de stembus gaan. Zwevende kiezers moeten namelijk landen voordat ze kunnen stemmen. Daar helpen kieswijzers bij.’’
Ze voorzien in een behoefte. Zo’n 40 procent van de kiezers twijfelt namelijk nog tussen twee of meer partijen. „Die hebben misschien wel een beeld van een paar standpunten, maar willen meer weten.”
Staar je niet blind
Toch heeft hij ook kritiek. Zo gaan de meeste stemhulpen alleen maar over de toekomst – wat partijen van plan zijn. Hoe hun stemgedrag was, of ze succesvol wetsvoorstellen hebben ingediend en hoeveel moties het hebben gehaald, meten ze meestal niet. Ze meten geen kunde of geschiktheid. Bovendien zijn volgens Rosema de keuzes die kiezers krijgen voorgelegd discutabel, net als de rekenmethodes om de antwoorden om te vormen tot stemadvies. Zijn advies is daarom: „Staar je niet blind.”
Anne Valkering van de Stemwijzer zou dat ook zeker niet adviseren. „We laten vooral zien waarin partijen van elkaar verschillen. Ze willen allemáál meer woningen bouwen; wij willen laten zien hoe ze dat doen. Verder nodigen we kiezers uit zich vooral verder te verdiepen.”
Woensdag presenteert het ‘huis voor democratie en rechtstaat’ ProDemos de Stemwijzer feestelijk met het live invullen door enkele lijsttrekkers. Die zijn inmiddels getraind in het geven van de juiste antwoorden, zodat ze zich de gêne besparen dat ze bij een verkeerde partij uitkomen. Ze mogen antwoorden op stellingen over een hoger minimumloon, minimumstraffen voor zwaar geweld, gezinshereniging, bevriezing van huurprijzen en overheidstoezicht op wat jongeren leren in kerken en moskeeën.
De Stemwijzer was in 1989 de eerste wegwijs voor zwevende kiezers, aanvankelijk op papier en met een floppy disk, sinds 2002 online. Bij de laatste verkiezingen werd de Stemwijzer 7,8 miljoen keer geraadpleegd. Het hulpmiddel van ProDemos kon deze keer niet over alle partijprogramma’s beschikken en leunde daarom vooral op de antwoorden op stellingen die partijen zelf gaven. „Die hebben we gecontroleerd aan de hand van concept-programma’s.”
Achterhoedegevecht
Het leidt vooraf tot nogal wat achterhoedegevechten met campagnestrategen van politieke partijen. „Vroeger kon je de antwoorden nog wel eens zo sturen dat je wist dat de meerderheid het ermee eens was”, zegt een campagneleider van een middenpartij. „Dat is nu lastiger.” Hoe dan ook, zegt Kamerlid Joost Sneller van D66: „Het is in elk geval een hoop werk. Maar voor een campagne die op inhoud wordt gevoerd, zijn de stemwijzers niet meer weg te denken.” Handig voor de partijen bovendien, zegt Sneller. „De meeste kiezers lezen namelijk geen verkiezingsprogramma’s.”
Het conclaaf tussen stemhulp en partijen vindt nog meer plaats bij Kieskompas, in 2021 1,5 miljoen keer geraadpleegd. De tool van de Vrije Universiteit geeft geen stemadvies, maar bepaalt aan de hand van dertig stellingen op de lijnen links-rechts en conservatief-progressief je plaats in het politieke landschap.
