Informateur Ronald Plasterk reageert dinsdagavond op het vertrek van NSC uit de formatiegesprekken. Foto: ANP/Robin Utrecht
Pieter Omtzigt en NSC hebben niet alleen zichzelf, maar ook Geert Wilders en de PVV de kans op een rechts meerderheidskabinet ontnomen. Ook bij opties die nu op tafel komen, kan niemand om Omtzigt heen. Wat zijn de scenario’s?
Een extraparlementair kabinet
Bij het uitspreken van de term hoor je de stem van Pieter Omtzigt. De voorman van NSC is dé grote voorstander van een kabinet dat bestaat uit bewindspersonen die niet door partijen, maar door een formateur worden aangewezen.
Deze groep deskundigen moet in de Tweede Kamer op zoek naar wisselende meerderheden. Dat doen ze zonder regeerakkoord, maar met een door de Kamer geformuleerde opdracht. En die taak kan dus per wet of per ministerie verschillen.
Nederland kende in de jaren ’50 en jaren ’60 van de vorige eeuw een paar extraparlementaire kabinetten. De kabinetten-Drees, tussen 1948 en 1958, kenden geen regeerakkoord. Ook het kabinet-Den Uyl (1973-1977) wordt in het rijtje geschaard.
Pieter Omtzigt hintte dinsdagavond in het tv-programma ‘Humberto’ op een extraparlementair kabinet, ,,met mensen vanuit partijen en van buiten, met verstand van zaken’’. Volgens hem zou ,,het zeer gezond zijn’’ en kan zo’n kabinet ,,de echte problemen in het land’’ oplossen.
Experts vrezen voor de slagvaardigheid van een extraparlementair kabinet. Omdat er geen regeerakkoord is, moet het kabinet zelf met voorstellen komen, waarvan vooraf niet altijd duidelijk is of er wel een Kamermeerderheid is. Hoe werkbaar is dat?
Een stap verder dan een extraparlementaire optie is het zakenkabinet. Dan is de band tussen Kamer en kabinet nóg losser, omdat bewindslieden geen lid van een politieke partij hoeven te zijn. Ook dan geldt: wat speelt een kabinet klaar, als het geen binding heeft met de Tweede Kamer?
Een minderheidskabinet
Pieter Omtzigt stopte met de formatiegesprekken, maar trok de stekker niét uit de onderhandelingen - zo moest de brief die de NSC-fractie aan de leden stuurde, worden gelezen.
Die keuze houdt voor de partij de deuren open om later alsnóg een kabinet mogelijk te maken, maar dan in een andere vorm. Omtzigt wil best een kabinet gedogen, zoals ook de VVD wil.
Geert Wilders en Pieter Omtzigt.
In dit geval krijgen VVD en NSC dezelfde rol die de PVV tussen 2010 en 2012 had. Geert Wilders gedoogde toen een minderheidskabinet van VVD en CDA, dat twee jaar standhield.
Met een minderheidskabinet verschaft Omtzigt zichzelf ook lucht. Hij hoeft geen bewindslieden te leveren aan een kabinet, en kan vrijer zaken doen met andere partijen in het parlement. De grote vraag is: zijn andere partijen klaar om Omtzigt in deze vrije rol te plaatsen?
Een kabinet zonder PVV
Na de PVV is GroenLinks-PvdA de grootste fractie in de Tweede Kamer. Moet Frans Timmermans, de leider van de linkse combinatie, nu het voortouw krijgen in de formatie? Een middenkabinet van GL-PvdA, VVD, NSC en D66 is de enige andere logische meerderheidsoptie in de Tweede Kamer. De vier hebben in totaal 78 zetels.
Toch ligt deze optie niet voor de hand. Voor NSC verandert de staatskas niet als de partij met GL-PvdA in zee gaat. Bovendien heeft NSC-leider Pieter Omtzigt gezegd niet in een ,,meerderheidskabinet’’ te stappen.
De achterban van de VVD, bleek uit kiezersonderzoeken, wil liever met de PVV in zee dan met GL-PvdA. In de campagne wilden de liberalen niets weten van ,,de linkse praatjes’’ van Timmermans.
Aan de andere kant: VVD-leider Dilan Yesilgöz sprak op het partijcongres vorige maand dat ,,op sommige onderdelen onze gesprekspartners zo links zijn, daar kan de club van Frans Timmermans nog wat van leren.’’
In die woorden schuilen meer overeenkomsten dan Yesilgöz wellicht wilde vermoeden. Sociaal-economisch en financieel liggen GL-PvdA, NSC en VVD dichter bij elkaar dan ze hardop zeggen. Alleen op het hete hangijzer van de verkiezingen, migratie, lopen de visies uiteen.
Frans Timmermans herhaalde zondag bij een ledenbijeenkomst in Eindhoven dat ,,het land een duidelijke rechtse keuze’’ heeft gemaakt. ,,Het is buitengewoon onwaarschijnlijk dat wij een rol gaan spelen in de formatie.’’
Dan maar naar de stembus?
PVV-leider Geert Wilders was de eerste - en voorlopige enige - die het woord verkiezingen de afgelopen tijd in de mond durfde te nemen. Hij dreigde op sociale media met een stembusgang. Hij hoopte dat de onderhandelingen voor ‘een rechts kabinet’ zou lukken, ‘zodat nieuwe verkiezingen niet nodig zijn’.
Maar wie heeft baat bij nieuwe verkiezingen? In de laatste peiling van EenVandaag en Ipsos/I&O staat de PVV op 45 zetels, acht meer dan nu. VVD en NSC worden kleiner gepeild dan hun zetelaantal in de Tweede Kamer.
Geert Wilders. Foto: ANP
Wilders heeft niets te vrezen, zo lijkt het. Hij weet alleen als geen ander: de kiezer is wispelturig. De grootste vraag is dan ook: wie durft het aan om op korte termijn de kiezers nóg een keer een stem te laten uitbrengen?
En wie geeft de garantie dat een formatie ná die verkiezingen wél slaagt? Voor het uitschrijven van verkiezingen is een Kamermeerderheid nodig, en die is er op dit moment totaal niet. Frans Timmermans noemde het zondag een ,,risico dat mensen zich nog meer van de politiek gaan afkeren’’ en zullen kiezen voor de ,,laten-we-alles-maar-in-de-hens-steken-politiek’’.
Het móet dus slagen? Dan toch een hernieuwde poging mét NSC?
De kiezer wil een ,,centrumrechts kabinet’’, verwoordde PVV-leider Geert Wilders woensdag de verkiezingsuitslag van november. Hij hoopt dat NSC ,,weer aanschuift’’ en niet gaat ,,flirten’’ met GroenLinks-PvdA.
Of NSC weer aanschuift bij PVV, VVD en BBB om er tóch uit te komen? Omtzigt zal het zover niet willen laten komen, maar ook hij weet: het land moeten worden bestuurd en met de 20 zetels voor de nieuwe partij is NSC, linksom of rechtsom, nodig. Hij zal niet de eerste in de geschiedenis zijn die later weer aanschuift ‘uit landsbelang’.
Informateur Ronald Plasterk gaat nu zijn eindverslag schrijven en moet deze voor maandag delen met de Tweede Kamer. Het parlement debatteert dan volgende week met elkaar en Plasterk over de spaak gelopen gesprekken. In het debat, zei Plasterk dinsdag, zal hij ,,alle antwoorden op alle vragen’’ geven.
