Kevin Spacey, prins Andrew en Marco Borsato: wat is er nog over van het onschuldprincipe? | opinie

In de afgelopen jaren tekent zich een zorgwekkende trend af: steeds vaker worden mannen die worden beticht van seksueel grensoverschrijdend gedrag, publiekelijk veroordeeld voordat een rechter uitspraak heeft gedaan of voordat het Openbaar Ministerie (OM) heeft besloten een zaak te seponeren. Het oordeel in de media en op sociale platforms is dan al geveld. Enkele voorbeelden: burgemeester Koen Schuiling, Johnny de Mol, Hugo Metsers, Marco Borsato, prins Andrew, Gijs van Dijk en Kevin Spacey.

De publieke opinie lijkt steeds vaker uit te gaan van een omgekeerd rechtsprincipe: bij twijfel de man veroordelen.

Waar in vroegere tijden de schandpaal het middel was om mensen te vernederen, hebben we nu internet en sociale media. Dat lijkt beschaafder, maar is in werkelijkheid veel schadelijker. Verdachten worden digitaal op het schavot gezet en publiekelijk bespot. Publieke verontwaardiging lijkt te verworden tot een nieuwe vorm van volksvermaak, waarbij reputaties in een oogwenk worden vernietigd.

Ook in de formele rechtspraak gaan soms dingen mis die het vertrouwen in de rechtsgang kunnen ondermijnen. Het proces rond Marco Borsato is illustratief: hij moest vier jaar wachten op zijn proces, waarna vlak voor de start bleek dat er vijfhonderd uur aan telefoongesprekken niet aan de verdediging waren overhandigd. Mogelijk ontlastende verklaringen bleven daardoor buiten beeld. Dergelijke fouten kunnen de rechtspositie van verdachten schaden.

Bij de zaak rond burgemeester Koen Schuiling meldde NRC onlangs, na uitgebreid onderzoek door een team van journalisten, dat er binnen het OM en de politie mogelijk sprake was van tunnelvisie. Het lijkt soms alsof eenmaal geuite vermoedens automatisch leiden tot de overtuiging dat er ook schuld moet zijn – once a suspicion, always a conviction – ongeacht de feitelijke of juridische werkelijkheid.

De wetgeving die is bedoeld om slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag beter te beschermen, is noodzakelijk en waardevol. Toch kent zij ook ongewenste bij-effecten. De nieuwe wet schrijft voor dat beide partners een zogenoemde verificatieplicht hebben: zij moeten nagaan of de ander instemt met seksuele handelingen.

In de praktijk wordt deze verantwoordelijkheid echter vaak vooral bij de man gelegd. Dat kan leiden tot een ongelijke positie tussen mannen en vrouwen en vergroot het risico dat mannen sneller als dader worden gezien, zelfs in situaties waarin wederzijdse instemming aannemelijk is, maar moeilijk te bewijzen valt. Het is daarom belangrijk te blijven waken voor evenwicht.

De essentie van onze rechtsstaat is dat iemand onschuldig is totdat het tegendeel is bewezen. Wanneer publieke veroordeling en mediastorm de plaats innemen van zorgvuldige rechtsgang, ontstaat een nieuwe vorm van onrecht: juridische én sociale ongelijkheid.

Beschuldigingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag moeten serieus worden genomen. Slachtoffers verdienen bescherming, steun en een eerlijke behandeling. Verdachten verdienen dat evenzeer. Ook zij hebben recht op een zorgvuldige procedure, op verdediging en op bescherming van hun reputatie totdat schuld wettig en overtuigend is bewezen.

Rechtvaardigheid verliest haar betekenis wanneer de schijn van gerechtigheid zwaarder weegt dan de werkelijkheid. Alleen door het gelijkheidsbeginsel en het onschuldprincipe strikt te handhaven, kan de Nederlandse rechtspraak haar legitimiteit behouden.

Mannen én vrouwen moeten gelijk worden behandeld, niet alleen in de samenleving, maar vooral in de rechtszaal. Alleen dan blijft de rechtsstaat geloofwaardig, menselijk en rechtvaardig.