Beroepsavonturier Bernice (63) keek de dood recht in de ogen. Dit zijn haar lessen om te overleven

Bij de beklimming van de Mount Everest, de hoogste berg ter wereld, is het doel van Notenbooms expeditie het vastleggen van de klimaatverandering in de Himalaya. „Ik wil zien hoe snel de gletsjers verdwijnen en of we de warmere temperaturen al kunnen waarnemen in de hoogste lagen van de atmosfeer.”

Maar dan gaat het ijs schuiven. Een lawine. Notenboom flikflakt mee met ijssneeuw, brokken steen en blokken ijs zo groot als autobussen. Ze kukelt in een trechtervormige gletsjerspleet. Dit beschrijft ze uitgebreid in haar boek dat leest als een avonturenroman. Ze blijft steken. Komt op haar kop te hangen. „Is het zo om dood te gaan? Seconden tellen tot het afgelopen is?”

Ze herpakt zich. Probeert helder en logisch na te denken.

De les: Niet opgeven, hoe hopeloos je situatie ook lijkt. Er is altijd een uitweg. Notenboom haalt de Oostenrijkse Holocaustoverlevende en psychiater Viktor Frankl aan in haar boek. Die zag in het concentratiekamp Theresienstadt dat je overlevingskans groter is als je in staat bent om je omstandigheden te ’dragen’. Daar is moed voor nodig. Zie je je situatie als hopeloos, dan geef je jezelf in feite op.

Notenboom scant de opties. Zien of ze de satelliettelefoon uit haar rugzak kan peuteren? Eruit klimmen om hulp te halen en haar vriend Walter achterlaten die onder haar in dezelfde spleet hangt? Proberen hem los te krijgen? Of schreeuwen? Gillen, zo hard ze kan, zoals ze heeft gedaan in een nachtmerrie met, achteraf, een voorspellend karakter? Dat laatste doet ze. Ze spert haar mond open en schreeuwt en schreeuwt. Er komt redding. Ook voor haar maatje onder haar.

De les: Hou je hoofd erbij. En handel snel. „Je kunt drie minuten zonder zuurstof, drie dagen zonder water, drie weken zonder eten, maar nog geen drie seconden zonder nadenken.”

Dat alles is niet iedereen zomaar gegeven, weet Notenboom. „Je hebt het niet helemaal in de hand.” Ze zit naast de spleet. Ze kijkt hoe de redders proberen haar maatje eruit te krijgen. „De zon voelt weldadig op mijn gezicht.” Dan komt het besef dat de warmte levensgevaarlijk is. „Als er nog een lawine komt, zijn we allemaal dood.” Even dreigen de zenuwen de overhand te nemen. Ze houdt zichzelf voor: „Ik moet niet in shock raken. Dit is niet het moment.”

De les: Praat tegen jezelf. „Het liefst hardop.”

Urenlang zal er nog gezocht worden naar sherpa Lhapka Nuru die Notenboom en haar maatje gidste. Hij wordt niet meer teruggevonden. „Ik heb er geen seconde wakker van gelegen”, zegt de Andijkse. „Dat klinkt heel kil. Maar vergelijk het met de overlevers van concentratiekampen die nooit meer spraken over hun pijnlijke ervaringen en er nooit meer aan wilden denken. Dat is een meer effectieve overlevingsstrategie dan alles telkens oprakelen en herbeleven. Ik heb het achter mij gelaten om zelf te overleven.”

De les: Sluit het af. Kijk niet om.

Notenboom zwemt, zoals iedere ochtend, met een groepje vrouwen in het IJsselmeer. Het water is 12 graden. Een groepje mannen komt langs. Eentje lijkt te denken ’wat die vrouwen kunnen, kan ik ook’. Hij springt pardoes in het koude water.

„Levensgevaarlijk”, zegt de beroepsavonturierster. „Mannen nemen veel meer risico. Uit onderzoek blijkt dat mannen in stressvolle situaties vaker kiezen voor confrontatie of het tonen van kracht, terwijl vrouwen eerder neigen naar samenwerking, sociale steun en harmonie. Deze aanpak verlaagt aantoonbaar stress, zowel biologisch als gedragsmatig. Vrouwen benutten mentale veerkracht waar brute kracht tekortschiet. Door verbondenheid te creëren en anderen te beschermen, vergroten zij hun overlevingskansen.”

De les: Doe als een vrouw.

Vechten? Vluchten? Bevriezen? Notenboom zegt dat het allemaal gebeurt in je amygdala, de amandelkern in je hersenpan. Ze verhaalt over die keer in Canada dat zij, mountainbikend, net niet tegen een grizzlybeer botst. Het is een mamabeer, haar welp zit in een boom naast het pad. „Ze brieste en snoof in de lucht, probeerde een geur op te pikken.”

Notenboom kent de verhalen van mountainbikers die door beren zijn aangevallen. „Vooral als ze probeerden weg te fietsen. Een beer denkt dan dat z’n prooi op de vlucht slaat.” Zij blijft staan. Haar hart bonkt luid. Ze voelt geen paniek. „Ik zei tegen mezelf dat de beer net zo bang was voor mij als ik voor haar en ik probeerde een nieuwe strategie: fawning.”

Fawning is een Engels woord voor kruiperigheid. „Bij fawning probeer je de ander te sussen om schade te voorkomen.” Ze zoekt op de tast naar haar pepperspray. Intussen praat ze zachtjes tegen de beer. Met een lage, kalme stem. „Hoe meer ruimte de beer kreeg, hoe relaxter ze werd. Af en toe maakte ze nog een puffend geluid, laag en dreigend, haar ogen intens gericht op de boom.” Op het juiste moment draait de mountainbikester zich om en spurt weg.

De les: Naast vechten, vluchten en bevriezen kun je kiezen voor een vierde strategie, fawning.

In december 2024 krijgt Notenboom een nieuwe knie. Ze moet revalideren. Zal ze ooit weer kunnen kitesurfen? Of skiën, bergtochten maken? „Wat is mijn identiteit als ik geen beroepsavonturier meer kan zijn?”

Ze leest het boek De Keuze van Holocaustoverlevende en psycholoog Edith Eva Eger, woonachtig in de VS. „Eger schrijft dat lijden universeel is; het maakt niet uit of je een terminale ziekte hebt, een oorlog hebt doorleefd of in een echtscheiding ligt. Dit is onderdeel van het leven. Maar het slachtofferschap dat daar vaak uit voortkomt, is optioneel. Je kunt slachtoffer worden van een gemene buur, een geliefde die je bedriegt, slechte genen of een verkeersongeluk. We worden niet een slachtoffer door wát er met ons gebeurt, maar doordat we ervoor kiezen om ons eraan vast te houden.”

„Het is een manier van denken die star, verwijtend, pessimistisch en bestraffend is. In een slachtofferrol zit je vast in het verleden, en ben je niet in staat te vergeven of een nieuwe realiteit onder ogen te zien. Je moet je aandacht niet besteden aan wat je kwijt bent, wat niet meer terugkomt, maar aan wat je nog wel kunt en een nieuwe realiteit accepteren.”

Notenboom gaat nu fietsen. Dat kan ze wel met haar nieuwe knie. Ze pakt een kaart en loopt met haar wijsvinger de route langs: „Turkmenistan, Afghanistan, Tadzjikistan, Kirgizië. De Zijderoute.” Ze blijft hangen bij de hoge passen op meer dan 4000 meter hoogte. „Ik ga met twee vriendinnen met wie ik vorig jaar een ski-expeditie heb gedaan op Baffin Island in het Canadese poolgebied. We zijn alle drie in de 60.”

De les: Kijk naar wat je wel kunt.

Op de berg Denali in Alaska kijkt Notenboom de dood in de ogen. Ze ligt op 5 kilometer hoogte met haar klimmaatje in een tentje op een bergkam. Ze is hoogteziek. „Je lijf schreeuwt om rust, je wilt graag slapen.” Ze weet dat ze zich beneden beter zal voelen. Maar omkeren? Terwijl ze zo dicht bij de top is? „We probeerden te communiceren met twee Japanners naast ons in een tentje. Misschien konden we de volgende dag met hen verder.”

De mannen gaven geen krimp. Enkele uren later neemt Notenbooms klimmaatje een kijkje in de buurtent. De mannen blijken dood. „Dat was voor mij reden om te denken: ’Weg. Zo snel mogelijk’. Ze negeert haar pijnlijk bonkende hoofd. In het holst van de nacht beginnen zij en haar klimmaatje aan de afdaling. „Iedere meter naar beneden voel je je beter. Na 500 meter dalen voelde ik me kiplekker.”

De les: Erken dat het fout gaat. „De mensen die overleven, zijn de mensen die op tijd terugkeren. Alle beroepsavonturiers met een survivalmind zijn weleens omgekeerd. Allemaal.”

Rest er nog een laatste les die eigenlijk geen les mag heten: Je moet ook geluk hebben. Niet iedereen is het gegeven om niet overweldigd te worden door angst en paniek. „Ik heb gelukkig nog nooit meegemaakt dat ik bevroor. Ik wil actie.”

Survival Mind. De kunst van het overleven. Door: Bernice Notenboom. Uitg. Prometheus. 270 pag. Prijs: 29,99 euro.