Joodse Fransiska (12) werd een half jaar nadat ze een versje in een poesiealbum schreef in Auschwitz vergast. Ervaar haar verhaal tijdens expositie 'Oorlog dichtbij' in de Akerk

Historicus Martin Hillenga (52) knikt naar de kansel in de Akerk. „Daar zat in de oorlog een radio verborgen.” Dan legt hij zijn hoofd in de nek en staart naar de gewelven. „En daarboven hebben zich nog Engelse piloten verstopt. Overigens, de kosterij deed na de bevrijding dienst als bordeel voor Canadese soldaten.”

Hillenga, auteur van het fotoboek Groningen 40/45, stelde de expositie ‘Oorlog dichtbij’ samen. „De tentoonstelling vertelt middels foto’s, voorwerpen en film- en geluidsopnamen hoe de oorlog in de binnenstad van Groningen verliep. Elk groot oorlogsthema is terug te brengen tot een vierkante meter in de stad. De oorlog zit in elk facet van het dagelijks leven, ook als je dat zelf niet doorhebt.”

De expositie beslaat tweehonderd vierkante meter foto’s over de thema’s dreiging, bezet, dagelijks leven, nieuwe werkelijkheid, collaboratie, verzet, vervolging, oorlogswinter, verduistering en bevrijding. Sommige foto’s zijn uitvergroot op panelen van vier meter hoog, zoals die van een bijeenkomst van de Jeugdstorm – de jongerenafdeling van de NS – en de Duitse Hitlerjugend die op 26 juli 1941 op de Grote Markt plaatsvindt. Mannen in met swastika’s gedecoreerde uniformen kijken strak voor zich uit. Hillenga: „Voor een kinderfeestje is het een vrij grimmige bedoeling.”

Een andere foto laat het lijk zien van een Duitse soldaat die op straat ligt. „Het beeld van de oorlog verschuift. Ik durf nu andere foto’s te laten zien dan tien jaar geleden. Door wat je nu ook via sociale media van oorlogen in bijvoorbeeld Syrië, Oekraïne en Gaza krijgt te zien, is de bandbreedte opgeschoven. Ook wordt de oorlog nu op een heel andere manier gepresenteerd dan tijdens mijn schooltijd. Ik heb mijn geschiedenisboek uit die periode er weer even bijgehaald. Dan zie je een immense foto van koningin Wilhelmina die voor Radio Oranje heel ferm in een microfoon spreekt.

De betekenis van Radio Oranje is lange tijd overschat. In vijf jaar oorlog sprak de koningin maar zes uur op de radio, vaak ook nog over thema’s die niet aansloten bij de realiteit in bezet Nederland. Ook krijg je na lezing het idee dat Nederland niet alleen door de Amerikanen en de Canadezen is bevrijd, maar ook door de Prinses Irenebrigade die onder de leiding van een onbaatzuchtige Prins Bernhard – drie woorden die je nu niet meer zo vaak in een zin zal gebruiken - stond. Achteraf onvoorstelbaar.”    

Hij opent een envelop. „Heb je schone handen? Dan mag je het eruit halen.” Even later ligt er een fleurig poesiealbum op de tafel in een kamertje van de Akerk. „Dit was van een meisje dat Carla heette. Ze woonde in de Sint Jansstraat. Er staan versjes in van drie Joodse zusjes: Fransiska, Sitta en Marga.’’ Hij slaat een bladzijde om. Op de pagina staat boven de aanhef ‘Beste Carla!’ de datum: 28 augustus 1942. ,,Dus dit schreef ze op de dag van het Groningens Ontzet.”

Fransiska schrijft voor haar vriendin Carla: ‘Rozen en vergeet mijniet. Zijn de mooiste gaven. Fransiska heeft ze afgeplukt, en Carla mag ze dragen. Ter herinnering aan je vriendinnetje Fransiska Cohen.’

„In de herfst moest de familie Cohen, die uit vijf kinderen bestond, onderduiken. Ze vonden onderdak in Yde. Uiteindelijk werden ze toch ontdekt, maar de vader en een van de vier dochters wisten te ontsnappen en doken weer onder. De moeder en haar zoontje en drie dochters werden naar Auschwitz gestuurd. De man die vader Cohen liet onderduiken kon niet tegen de spanning en gaf zowel hem als zichzelf aan. De vader sneed tijdens de aanhouding zijn beide polsen door. Ze brachten hem naar het ziekenhuis. Zijn herstel duurde twee maanden. Toen stuurden ze hem naar Sobibor waar hij werd vermoord. Helga, de dochter die ook was ontsnapt, overleefde de oorlog.’’ Hij tikt zachtjes tegen de cover van het album. ,,En die verhalen worden allemaal door een poesiealbum verteld.”

Op een andere foto is een vrolijk ogend jongentje te zien dat naast een immense klok staat. „Dat is een van de klokken van de Akerk, die de Duitsers wilden laten omsmelten om voor de oorlogsindustrie te gebruiken.” Voordat de klokken werden weggevoerd, kraste een anoniem gebleven Groninger er uit protest de volgende zinnen op: ‘Wie met Gods klokken schiet, wint de oorlog zeker niet’ en ‘Wie klokken steelt uit Gods toren, heeft de oorlog reeds verloren.’ Hillenga: „De klokken zijn na de oorlog gelukkig weer teruggevonden.”

De sacristie is voor de gelegenheid het podium voor het thema verduistering en luchtoorlog. „We willen onder meer laten horen wat er aan geallieerde vliegtuigen op een avond in 1941 over Groningen richting Duitsland vloog. Dat was nog een hele zoektocht, maar we vonden iemand in Zweden die over een complete database met oorlogsgeluiden beschikt. Wat bleek? Zijn zoon woont in Groningen!”

Ook de fietsen die in 2023 tijdens een verbouwing in de Folkingestraat werden ontdekt, krijgen een plekje in de tentoonstelling. Een timmerman verwijderde in de woning op nummer 18 een schrootjesplafond en vond twee fietsen, een heren- en een damesexemplaar.

Op dit adres woonde in de oorlog het echtpaar Heiman van Zanten en Marieke van Zanten-Bamberg met hun volwassen dochters Betje en Anna. Ze verstopten de fietsen om te voorkomen dat ze in beslag werden genomen. Maar ze zouden er nooit meer op fietsen. Het gezin kwam op 23 juli 1943 in vernietigingskamp Sobibor aan en werd kort daarna in de gaskamers vermoord.

Hillenga: „Ik wilde geen onverdeeld leuke bevrijding laten zien. Het was niet alleen maar feest en plezier. Een groot aantal mensen keerde niet terug uit de kampen. Anderen zaten nog ergens in Duitsland als dwangarbeider. Verder zijn er Canadezen die zich hebben misdragen en worden uit wraak vrouwen kaalgeschoren, omdat ze een relatie met een Duitse soldaat hadden.’’ Hij schudt zijn hoofd. ,,Nee, de oorlog kwam voor iedereen heel dichtbij.”