‘Water genoeg’, dat zijn we van oudsher gewend in Nederland. Foto: Marcel Jurian de Jong
Het dringt amper tot ons door dat schoon water uit de kraan niet vanzelf spreekt. Terwijl de reserves opraken, wordt de vraag groter. Noordelijke waterbedrijven zoeken hard naar oplossingen. ‘Soms wil je de waterdruk eraf halen.’
Het was zo’n gedachte die je niet tegenhoudt, al weet je best dat je hem nooit ten uitvoer zult brengen. Omdat het niet mag, omdat je het niet eens echt wilt. Maar toch.
In de zomer van 2018 beleefden Erwin Beekman en zijn collega’s van het Waterbedrijf Groningen werkdagen onder hoogspanning. Alle inwoners en bedrijven in de provincie van water voorzien terwijl de zon brandt en er geen drupje regen valt - ga er maar aanstaan. Maar als Beekman zijn kantoor verliet, leek hij een totaal andere wereld in te stappen. Eentje waarin mensen hun gazonnetjes kleddernat sproeiden, en opblaasbaden tot de rand toe vulden.
Toen schoot het hem door het hoofd: we zouden de druk eens van de leiding moeten halen. Eventjes maar. Gewoon om iedereen te laten voelen hoe het is als de kraan ze níét zomaar, vanzelfsprekend, van brandschoon water voorziet.
Niemand bij het Groningse of enig ander waterbedrijf zou het ooit in z’n hoofd halen om zoiets echt te doen. De leveringsplicht is immers heilig: de klant moet onder alle omstandigheden water krijgen. Die klant weet derhalve niet anders dan dat het water er altijd is.
Sinds die gortdroge zomer van 2018 is dat niet meer vanzelfsprekend. Maar dat dringt maar moeilijk tot overheden, bedrijven en burgers door. Het RIVM sloeg maandag alarm. De overheid moet in actie komen óf heel Nederland krijgt met drinkwatertekorten te maken.
Elke dag 128 liter
De totale watervraag neemt overal toe, maar hoe zit het met het gemiddelde verbruik per persoon? Onderzoek van het CBS en waterkoepel Vewin laat zien dat dat een jaar of 15 geleidelijk daalde, en toen weer naar een piek schoot in het extreem droge jaar 2018.
In 2003 gebruikten we per persoon per dag 138 liter water. In 2014 was dat nog maar 127,5 liter. In 2018 steeg ons verbruik flink (133,5 liter); daarna is het weer wat gedaald, en in 2021 zaten we op een gemiddeld verbruik van 128 liter per persoon per dag.
Dit jaar, zien zowel Waterbedrijf Groningen als WMD, heeft de aandacht voor de zomerse droogte ons toch min of meer wakker geschud. Het zou ook kunnen dat we minder douchen om energie te besparen, en zo in één moeite door ook zuiniger worden met water. Hoe het ook zij: het verbruik per persoon lijkt dit jaar minder hoog uit te vallen dan in 2018, terwijl 2022 bijna even droog is.
Wil je besparen, dan boek je veruit de meeste winst in de badkamer. Je douchebeurt is goed voor ongeveer 30 procent van je totale dagelijkse waterverbruik; één minuutje korter douchen scheelt 8,5 liter water. Een bespaarknop op de wc scheelt tot 3 liter per dag. En mocht je de kraan nog steeds open hebben bij het tandenpoetsen: draai ‘m dicht, dat scheelt tot 10 liter per minuut.
Waterbedrijf loopt tegen de grenzen van de capaciteit aan
,,We zien de afgelopen jaren een steeds hoger waterverbruik’’, zegt manager Henk Brink van het Drentse waterbedrijf WMD. Dat levert voor WMD geen acuut probleem op, maar baart wel zorgen voor de toekomst. ,,Zoals het nu lijkt, kunnen we die vraagstijging opvangen. Maar als er iets onverwachts gebeurt, hebben we niet zomaar iets op de plank liggen. Willen we dat straks kunnen opvangen, dan moeten we nu extra capaciteit regelen.’’
Bij het Waterbedrijf Groningen lopen ze al tegen ‘de grenzen van de capaciteit’ aan, zegt beleidsadviseur Wout Kompagnie. ,,We hebben eigenlijk geen reserves meer. Dat betekent dat we op zoek moeten naar nieuwe bronnen, en naar alternatieve oplossingen.’’
Aan zo’n alternatief heeft Erwin Beekman de afgelopen vijf jaar gewerkt. Hij is strategisch accountmanager bij North Water, een samenwerking tussen het Waterbedrijf Groningen en Evides Industriewater. Sinds vorig jaar krijgen bedrijven in de Eemshaven industriewater uit het Eemskanaal. Op het terrein van de rioolwaterzuivering in Garmerwolde bouwde North Water een industriewaterzuivering die het Eemskanaalwater geschikt maakt voor gebruik in bedrijven, en vervolgens via een lange leiding naar Noordoost-Groningen stuurt.
,,Ik liep al jaren rond met de wens voor zo’n zuivering’’, vertelt Beekman. Het voordeel is evident: als grote bedrijven en fabrieken oppervlaktewater gebruiken, blijft het schaarse en veel schonere grondwater behouden voor particulieren om te drinken en te wassen. Maar de bouw was erg prijzig, en bedrijven stonden niet te springen om te investeren. Waarom zouden ze immers, als het ‘gewone’ leidingwater spotgoedkoop is?
Maar toen, in 2016, meldde zich een grote launching customer: Google. De techreus kwam met datacenters naar de Eemshaven en had wel wat over voor extra duurzaam water. Tenminste: nadat Beekman de noodzaak ervan had weten over te brengen. ,,Ik had contact met iemand uit San Francisco’’, lacht hij, ,,die op Google Maps een heleboel blauw zag in en om Nederland. Dus wij hadden toch sowieso water genoeg?’’
De vraag naar water wordt steeds groter
‘Water genoeg’, dat zijn we van oudsher gewend in Nederland. Het neigde zelfs geregeld naar te veel. Toch wordt de laatste jaren de beschikbaarheid van water - vooral ‘s zomers - een steeds groter probleem, omdat de vraag steeds groter wordt.
Dat heeft verschillende oorzaken. Het drogere weer, maar ook de aantrekkende economie, die leidde tot meer zogeheten ‘kleinzakelijke klanten’: winkels, horeca en andere kleine bedrijven. En tot wat Wout Kompagnie omschrijft als ‘een stukje welvaart’: meer regendouches, hot tubs, zwembaden in de tuin. Tot slot: er heerst woningnood en er moeten honderdduizenden nieuwe huizen komen.
Daarbij lijkt het net of ontwikkelaars en het bevoegd gezag vergeet dat huizen ook een waterleiding moeten hebben, zo zien de waterbedrijven. ,,Er wordt gewoon niet over nagedacht, omdat drinkwatervoorziening geldt als een vanzelfsprekendheid’’, zegt WMD-directeur Viviënne Frankot. ,,Dat is het niet meer.’’
Naast de vraag is er nog iets dat toeneemt: de vervuiling. Op een aantal winlocaties in Drenthe verslechtert de waterkwaliteit, bijvoorbeeld door pesticiden vanuit de landbouw of stoffen van de industrie. ,,Maar ook de consument zelf draagt daaraan bij’’, zegt Frankot. Bijvoorbeeld door onkruidbestrijdingsmiddelen te gebruiken in de tuin, of de auto wassen op straat. In mindere mate heeft ook wat je door de gootsteen spoelt invloed. ,,Dat gaat natuurlijk eerst naar de rioolwaterzuivering en niet rechtstreeks in de grond’’, zegt Frankot.
Maar rioolwater wordt uiteindelijk oppervlaktewater, en kan dan alsnog in de bodem infiltreren. Ook met de regen die op de grond valt kunnen verontreinigingen in de bodem komen. In 2021 trof het RIVM voor het eerst poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS) aan in drinkwaterbronnen. PFAS zijn door de mens gemaakte stoffen; de anti-aanbaklaag van koekenpannen wordt er bijvoorbeeld van gemaakt. Ze breken niet af en kunnen schadelijk zijn voor milieu en gezondheid.
In de Drentse bronnen zitten ze nog nauwelijks; die zitten te diep onder de grond. De vraag is evenwel niet óf dat verandert, maar wanneer, zegt Henk Brink. ,,We weten: het zijn heel erg vervelende stoffen en ze zijn onderweg. Dus daar moeten we mee aan de slag.’’
Gezocht: nieuwe drinkwaterbronnen
Om aan de vraag te blijven voldoen, willen drinkwaterbedrijven meer grondwater gaan winnen. Dat kan niet overal, en het kan niet zomaar.
Wout Kompagnie van het Waterbedrijf Groningen legt uit hoe de ideale winlocatie eruit ziet: ,,Je wilt het liefst een grove laag zandgrond, onder een laag klei. Want door het grove zandpakket stroomt het water gemakkelijk heen, terwijl de fijnere kleilaag de bron tegen vervuiling beschermt.’’
In Groningen wordt gewerkt aan meer wincapaciteit op bestaande locaties, zoals De Groeve en Sellingen. Ook WMD zoekt samen met de provincie Drenthe naarstig naar extra bronnen. ,,We kijken rondom onze winning bij Beilen of de capaciteit kan worden vergroot. Bij Hoogeveen en aan de oostkant van Assen doen we ook onderzoek’’, zegt Henk Brink.
Dat zijn zorgvuldige - en dus langdurige - processen: ,,Als wij de grondwaterwinning vergroten, kan dat lokaal effect hebben op bijvoorbeeld natuurgebieden, landbouw en bebouwing’’, legt Brink uit. Pas als zeker is dat de omgeving niet onder nieuwe waterwinning lijdt, komt er een vergunning voor.
Zuiveren is best een puzzel
Zuiveren, dus, zoals waterbedrijven nu al doen met andere schadelijke stoffen. Dat is best een puzzel: ,,Er is niet één techniek die alle viezigheid uit het water kan halen’’, legt Brink uit. ,,Dus moeten we er eerst achter komen wat voor installatie we precies nodig hebben.’’
In Garmerwolde, bij de industriewaterzuivering, doen North Water en het Waterschap Noorderzijlvest samen onderzoek naar nieuwe zuiveringstechnieken. Het project, dat REGAIN heet, test verschillende manieren om medicijnresten uit het water te halen. Het moet er uiteindelijk toe leiden dat van gezuiverd rioolwater ook bruikbaar industriewater kan worden gemaakt.
Beekman is enthousiast over het idee, al leidde het in eerste instantie tot vieze gezichten bij de Google-vertegenwoordigers. ,,Ze hoorden het woord ‘riool’ en dachten dat ze pies en poep in de koeltorens zouden krijgen. Daar wilden ze absoluut niet aan.’’
Ook daarin bracht de droogte van 2018 verandering. Het peil in het Eemskanaal stond toen zo laag, dat er - stel dat de industriewaterzuivering er al was geweest - niet genoeg water in zat om aan de industrievraag te voldoen. ,,Maar riooleffluent is een constante bron’’, zegt Beekman. ,,Midden in de zomer blijven mensen wel douchen en hun toilet doorspoelen.’’
We willen goed en betaalbaar water blijven leveren
Écht opraken, zoals gas en olie, kan water niet. ,,Da’s de wet van behoud van massa, hè? Wat er is in de kringloop, dat blijft in de kringloop’’, zegt Beekman. ,,De verdeling en verhouding kan wel anders worden. Ik denk dat mensen de impact daarvan onderschatten. Ik hoor soms dingen als: ‘we kunnen toch gewoon het zout uit het zeewater halen, zodat dat drinkbaar wordt?’ Ja, weet je, álles kan. Maar het kost allemaal beduidend meer energie en geld.’’
WMD in Drenthe ziet z’n investeringen in waterzuivering al oplopen van 12 naar 35 miljoen euro per jaar. Een tariefverhoging voor de klanten is onvermijdelijk om dat deels op te vangen. ,,Maar we willen per se niet dat het écht duur wordt’’, benadrukt directeur Frankot. ,,We willen aan elke Drent goed en betaalbaar water blijven leveren. En doordat drinkwater een nutsvoorziening is, kan dat.’’
Ook de klanten van Waterbedrijf Groningen gaan meer betalen, en ook daar weten ze: dat is vervelend, maar niet te vermijden. ,,Tien jaar geleden was de goedkoopste zijn nog het allerbelangrijkst voor waterbedrijven’’, zegt Beekman. ,,Wat dat betreft is er in korte tijd veel veranderd. 2018 was voor iedereen een wake-up call.’’
Grendel Games uit Friesland ontwierp de Water Battle: zo lukt water besparen wél
Water is superkostbaar, maar ook zeer goedkoop. Hoe krijg je mensen dan zover dat ze er zuinig op zijn?
Door er een spelletje van te maken, weten ze bij Grendel Games in Leeuwarden. In opdracht van het Friese waterbedrijf Vitens en de gemeente Leeuwarden bedachten ze in 2015 de Water Battle.
,,Twee wijken speelden tegen elkaar’’, vertelt Tim Laning van Grendel Games. ,,De kinderen konden een platformspelletje doen op hun telefoon, een beetje Super Mario-achtig, dat verbonden was met een app waarin de ouders hun waterverbruik bijhielden.’’
Dat waterverbruik had invloed op de game: hoe meer water de wijkbewoners in de ‘echte’ wereld het riool in spoelden, hoe hoger het waterpeil in de gamewereld steeg - en dat maakte het weer lastig om te winnen.
,,Eigenlijk was het doel om de piekbelasting van het waternetwerk wat te verlichten’’, zegt Laning. Het is namelijk prettiger voor het waterbedrijf als niet iedereen in een wijk op hetzelfde moment de douche, vaatwasser en wasmachine aanschakelt. Maar doordat de spelers inzicht kregen in hun eigen verbruik, werden ze als vanzelf ook zuiniger. ,,Puur bijvangst.’’
De invloed van de game was blijvend, bleek uit een nameting. ,,60 tot 80 procent van de deelnemers ging een jaar na het spel nog steeds zuiniger met water om’’, zegt Laning. ,,Daar waren we zelf eerlijk gezegd ook best verbaasd over.’’
Wat het geheim van de Water Battle is? ,,Het spelelement, daar werden vooral de kinderen echt fanatiek van’’, denkt Laning. ,, En we hebben het probleem opgehakt in heel kleine acties. Die willen mensen eerder uitvoeren dan een enorme opgave als ‘halveer je waterverbruik’.”
Sinds de lancering is de Water Battle op verschillende plekken door waterbedrijven ingezet, onder meer in Brabant, Engeland en Wales. De app is nog steeds te downloaden. Maar je kunt pas een echte Water Battle doen als die wordt opgestart door het waterbedrijf in jouw buurt.
