Voormalig gemeentehuis Nieuwe Pekela decor voor documentaire Aprilmei-stakingen 1943

Nederlandse mannen die in de meidagen van 1940 tegen de Duitsers vochten, moesten zich in 1943 melden voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Dat leidde in Nederland tot felle stakingsacties. Ook in Nieuwe Pekela, schetst Jan Cees Ter Brugge.

Hij is als onderzoeker voor BNN-Vara betrokken bij een driedelige documentaireserie, waarvoor deze maandag opnamen worden gemaakt in het voormalige gemeentehuis. Ter Brugge staat in een kantoortje waarin een bescheiden decor is gemaakt. Het bestaat uit een ouderwets bureau, met daarop een typemachientje en ernaast een oude archiefkast. Een figurant speelt een Duitse soldaat, de rol van verteller is weggelegd voor journalist Erik Dijkstra.

Die doet dat aan de hand van een bandopname van de voormalige gemeentesecretaris van Nieuwe Pekela, Geert Leffers. Die werkte op het gemeentehuis toen de stakingen uitbraken. Ter Brugge vertelt uitbundig over hoe dat eraan toeging.

De arbeiders hadden te horen gekregen dat op het gemeentehuis wel werd doorgewerkt. Dit op last van de NSB-burgermeester Theunis Heeg. De burgemeester werd daarop door een mensenmenigte uit zijn kantoor getrokken. Een schilderij van Mussert werd op zijn hoofd stukgeslagen, daarna kiepten de stakers de burgemeester het diep in, dat voor het gemeentehuis ligt.

Ter Brugge: ,,Daarover gaan allerlei verhalen rond. Dat hij er niet uit mocht voor hij ‘Oranje boven’ had gezongen en zijn NSB-speld in het water had gegooid.’’ Nadat hij uiteindelijk uit het − waarschijnlijk steenkoude − water was gehaald, mocht Heeg naar huis om een schone onderbroek aan te trekken, zegt Ter Brugge. ,,Het was haast een Dik Trom-verhaal.’’

Tot zover de lolligheid voor de Pekelders. Want op stel en sprong kwam een eenheid soldaten orde op zaken stellen. Wat de stakers hadden gedaan, daar konden ze de doodstraf voor krijgen. Op het gemeentehuis werd de namen- en adressenlijst nagegaan om hen op te pakken.

De ambtenaren waren toen bijzonder dapper, schets Ter Brugge. Van de bezetter moesten ze namen en adressen delen uit de gemeentelijke administratie. ,,Ze riepen de naam en het adres heel hard. Beneden stonden jongens op fietsen die dan snel een waarschuwing overbrachten aan de mannen dat ze opgepakt konden worden. Het was levensgevaarlijk. Er stonden soldaten naast. Dat vereiste veel moed.’’

Het is dit moment dat regisseur Kees Schaap met beeld weer tot leven wil brengen. Met een speciale filmtechniek wil hij de scène reconstrueren. Twee camera’s op rails zorgen voor een ‘geest’ die transparant door de kamer loopt. De brug die ooit voor het gemeentehuis lag, wordt digitaal in het videobeeld ingetekend.

Uiteindelijk werden tien inwoners tegen de muur van het gemeentehuis gezet. Alleen tussenkomst van burgemeester Heeg voorkwam erger. Zij, en nog twee anderen, werden afgevoerd en keerden pas na de oorlog terug.

Voor zijn research werkte Ter Brugge nauw samen met Albert Leutscher, Feike Oppewal en Jetse Woltjer. Zij vormen een werkgroep uit Oude Pekela die uitgebreid onderzoek doet naar de staking. De werkgroep is nog op zoek naar meer informatie over drie betrokkenen: Jacobus Cornelissen, Gezinus Eggens en Harm Harmannus Sanders. ,,We willen in ieder geval graag een foto van iedereen die is meegenomen, om recht aan hen te doen’’, zegt Leutscher.

Voor de driedelige serie doet het productieteam meer locaties in Nederland aan. Zo is gesproken met nabestaanden van mensen die werden opgepakt, onder meer over de impact die het strafkamp op hen had. Ook een zoon van de burgemeester komt aan het woord.

Met de documentaire hopen Ter Brugge en Schaap dat er meer aandacht komt voor de ‘grootste staking in de geschiedenis van Nederland’. Ter Brugge: ,,Lokaal wordt deze gebeurtenis wel herdacht, zoals in Marum waar zestien willekeurige mensen werden doodgeschoten na de staking. Maar een landelijke herdenking, die is er niet.’’

De afleveringen komen op tv in de aanloop naar 29 april 2023. Het is dan 80 jaar na de Aprilmei-stakingen.