Jetse Woltjer, Feike Oppewal en Albert Leutscher (v.l.n.r.) proberen te achterhalen wat zich precies afspeelde tijdens de april-meistaking van 1943 in Nieuwe Pekela. Foto: Huisman Media
Albert Leutscher, Feike Oppewal en Jetse Woltjer onderzoeken wat zich precies afspeelde tijdens de april-meistaking van 1943 in Nieuwe Pekela. Dat moet resulteren in een tentoonstelling en een plaquette.
Nederlandse mannen die in de meidagen van 1940 tegen de Duitsers vochten, moesten zich in 1943 melden voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Om die reden braken overal stakingen uit. In Nieuwe Pekela werd de NSB-burgemeester gemolesteerd en in het Pekelderdiep gegooid.
,,Stakers wilden de burgemeester meer dan een nat pak bezorgen. Ze wilden hem verzuipen’’, betogen Albert Leutscher, Feike Oppewal en Jetse Woltjer.
In samenwerking met het Oorlogs- en Verzetsmuseum Groningen (OVCG) probeert het drietal te achterhalen wat zich precies afspeelde tijdens de staking van april-mei 1943 in Nieuwe Pekela. Twaalf mannen werden daarbij opgepakt en zaten lang vast.
Grimmig karakter
,,We weten eigenlijk heel weinig. We hebben van hen zelfs geen foto’s’’, zegt Leutscher. ,,En waarom was juist in Nieuwe Pekela de sfeer zo grimmig en had de staking het karakter van een opstand?’’
De drie willen de betrokkenen – Lammert Siepel, Jozeph Prins, Albert Meijer, Gezinus Eggens, Jacobus Cornelissen, Harm Roelf Ots, Jan Eppo Hulzebos, Hendrik Hulzebos, Bareld Slotegraaf, Jan de Boer, Hermanus Sanders en Hugo Prins – een gezicht geven.
Verhalen losmaken
,,En wat was de rol van NSB-burgemeester Theunis Heeg?’’ vraagt het drietal zich af. ,,We werken aan een zo volledig mogelijke reconstructie. We willen met ons onderzoek verhalen losmaken.’’
Volgend jaar, als het 80 jaar geleden is dat de staking uitbak, moet er een tentoonstelling en een plaquette komen. ,,Daarbij hebben we de hulp van de Nieuw Pekelders, waar dan ook, hard nodig. Aan de hand van persoonlijke bezittingen – foto’s, documenten en biografieën – en op basis van informatie van nabestaanden hopen we te komen tot een gedetailleerde compilatie’’, stelt Leutscher.
Losse eindjes
Woltjer: ,,Iedereen weet of kent wel een verhaal. Welke verhalen zijn aangedikt, is er wat verzwegen? Wat is waarheid, wat is fictie? Hoe ziet de hele puzzel eruit? Er zijn veel losse eindjes. Verhalen zijn een eigen leven gaan leiden.’’
,,Mensen denken dat er ergens aan het eind van de oorlog een ietwat ludieke actie was. Een foute burgemeester die in het diep is gegooid’’, zegt Woltjer. ,,Maar er was niks speels aan. Het gebeurde in april 1943, midden in de oorlog. Het was totaal niet bekend welke kant het op kon gaan. De Duitsers waren oppermachtig. Op dergelijke acties stonden zware represailles, zelfs de doodstraf.’’
De tegenstellingen in het dorp zijn in die dagen groot. Het anarchisme en communisme wortelt er. Ook de NSB heeft er een forse aanhang. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 1935 haalt de NSB in Nieuwe Pekela 13 procent van de stemmen, vooral onder boeren.
Saamhorigheid
,,Toch was er ook sprake van saamhorigheid’’, zegt Leutscher. Want in het voorjaar van 1943 trekken arbeiders en boeren, confessionelen en niet-gelovigen samen op. Op fabrieken wordt het werk stilgelegd, werkwillenden weggejaagd. Bij NSB’ers worden ruiten ingegooid. Er zijn plannen om hun woningen in brand te steken.
Op 1 mei komt het tot een bestorming van het gemeentehuis in Nieuwe Pekela, waar het personeel op last van burgemeester Heeg ‘gewoon’ doorwerkt. Heeg voert op dat moment overleg met fabrikanten hoe de stakingen kunnen worden beëindigd.
Jetse Woltjer, Albert Leutscher en Feike Oppewal (v.l.n.r.) proberen te achterhalen wat zich precies afspeelde tijdens de april-meistaking van 1943 in Nieuwe Pekela. Foto: Huisman Media
Heeg wordt aangepakt en naar buiten gesleurd, waar een opgewonden menigte wacht. Een portret van NSB-leider Anton Mussert wordt op zijn hoofd kapotgeslagen. Met veel gejoel en onder gejuich wordt de burgemeester in het Pekelderdiep gesmeten.
Leve de koningin
Oppewal: ,,Een van de verhalen luidt dat hij zijn partijspeld moest weggooien en pas uit het water mocht als hij ‘Leve de koningin’ zou roepen. Sommigen spreken van een incident. We denken dat het meer was. Ze wilden hem echt verzuipen.’’ Ook andere NSB’ers belandden in het water.
,,Er heerste een jolige, opgewonden sfeer. Mensen hadden geen idee wat ze te wachten stond. Ze waren overmoedig. In de middag werd een poging ondernomen om de gemeentelijke administratie in brand te steken.’’
Zwaar bewapend
De Duitse reactie laat niet lang op zich wachten. Zwaar bewapende troepen, gemotoriseerd en bewapend met mitrailleurs, drijven mensen samen. Tien mannen worden tegen een muur van het gemeentehuis gezet. Ze vrezen te worden doodgeschoten.
Leutscher: ,,Door persoonlijk ingrijpen van Heeg kon dat worden voorkomen. Dat wordt gezegd. Hoe rijmt dat met de eerdere molestatie?’’
Oekraïne
De Duitse troepen zijn op dat moment nog maar kort in Groningen. Ze hebben eerder in Oekraïne gediend en zijn ’zur Erholung’, om bij te komen, naar Nederland gehaald. Ze worden ingezet om politietaken te verrichten, om de stakingen te breken die niet alleen in Nieuwe Pekela plaatshebben.
Daarbij treden ze hard op. Het politiestandrecht wordt afgekondigd. De doodstraf wordt ingesteld op het staken zelf en op het plegen van sabotage. Willekeurig worden mensen neergeschoten. In Groningen komen 39 mensen om het leven. In heel Nederland worden bij het neerslaan ongeveer 200 mensen gefusilleerd. Ook vallen er veel gewonden.
Drama van Trimunt
Het grootste drama speelt zich af in Trimunt in het Westerkwartier. Daar worden 16 mannen opgepakt, onder wie een jongen van 13. Ze worden later meedogenloos neergeschoten. De stakingen die 30 april her en der in het land zijn uitgebroken, zijn tegen 6 mei de kop ingedrukt.
De twaalf mannen uit Nieuwe Pekela die 21 mei 1943 zijn opgepakt, overleven de oorlog. Ze worden naar het beruchte Scholtenhuis in Groningen gebracht, het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst (SD). Vandaaruit gaan ze naar kamp Vught. ,,Ze zaten 1,5 tot 2,5 jaar vast. Op miraculeuze wijze is geen van hen om het leven gekomen’’, zegt Leutscher.
De NPO is bezig met een voorstudie naar de april-meistakingen in 1943. Die moet uitmonden in een driedelige uitzending volgend jaar waarin ook de stakingen in Nieuwe Pekela ruim aan bod komen.
