Tegendraadse choreograaf Hans van Manen liet de danskunst voor zichzelf spreken. ’Anders was ik wel schrijver geworden’

De invloed die Van Manen op de Nederlandse én internationale danswereld heeft gehad, is niet te overschatten. „Nederland is een van zijn grootste kunstenaars verloren”, zeiden koning Willem-Alexander en prinses Beatrix woensdag. Van Manen werd gezien als een van de grootmeesters van het moderne ballet. Hij werkte ruim zestig jaar en behield die hele periode zijn positie als bekendste en meest invloedrijke Nederlandse choreograaf. In totaal creëerde hij meer dan 150 werken, waarmee hij een van de meest productieve choreografen ooit was.

Van Manen stond bekend als tegendraads. Hij liet zijn dansers dingen doen die nog niet eerder op het podium waren gezien, zoals dansen op klompen, mannelijke dansers in lange rokken, danseressen op pumps of mannen die samen een duet dansten. Dansen was in zijn choreografieën vaak een strijd vol emoties en psychologische diepgang.

De choreograaf had echter als stelregel dat hij niet wilde praten over de inhoudelijke betekenis van zijn werk. Dat legde hij uit in een van zijn laatste interviews voor het boek Live to tell, over hiv en aids in Nederland. „Ik ben geen verhalend choreograaf”, zei Van Manen. „Als ik woorden zou gebruiken om uit te leggen wat ik bedoel, was ik wel schrijver geworden. Ballet is net als muziek. Je probeert met bewegingen iets uit te beelden of een gevoel op te wekken. Maar ik vertel de dansers alleen technisch wat ze moeten doen. Ik ga ze niet opleggen wat de psychologische achtergrond van die bewegingen is.”

Sinds de jaren 70 was Van Manen verbonden aan Het Nationale Ballet. Directeur Ted Brandsen prijst de choreograaf om „zijn visie op dans en mensen, en door zijn jarenlange intense verbondenheid met ons allemaal. Hans was gedreven, driftig, eindeloos nieuwsgierig, liefhebbend, genereus, betrokken, lief en lastig. Zijn kunst zal voortleven in de lijven van de dansers die zijn werk uitvoeren en in de ogen van talloze toeschouwers.”

Van Manen werd geboren in Nieuwer-Amstel en groeide op in Amsterdam. Als jongetje zag hij door de ramen van de Stadsschouwburg dansers en dacht: dit wil ik ook. Een andere grote invloed waren de dansfilms uit de gouden tijd van Hollywood, met Gene Kelly en Fred Astaire.

Op zijn 13de kreeg Van Manen een baantje als manusje-van-alles in het theater en vond hij zijn ingang in de cultuurwereld. In de jaren 50 begon hij bij het Nederlandse Opera Ballet. Zijn eerste eigen ballet maakte hij voor de Ramses Shaffy Revue.

Gaandeweg raakten toonaangevende balletgezelschappen wereldwijd doordrongen van het vakmanschap en meesterschap van Van Manen. Zo groeide hij de afgelopen decennia uit tot een van de belangrijkste culturele ambassadeurs van ons land. Behalve door Het Nationale Ballet, Nederlands Dans Theater en Introdans in Nederland werden zijn choreografieën door ruim honderd prestigieuze buitenlandse gezelschappen uitgevoerd.

Het werk van Van Manen hielp ook de carrières van grote Nederlandse dansers in de jaren 70, zoals Alexandra Radius en Han Ebbelaar, die met hem samenwerkten. Hij werkte ook samen met grote internationale namen zoals Rudolf Nureyev en de Amerikaanse fotograaf Robert Mapplethorpe, die allebei overleden aan de gevolgen van aids.

De jaren 80 en 90 drukten een grote stempel op de balletwereld, vertelde hij in het boek Live to tell. In totaal verloor Van Manen in die periode meer dan zestig vrienden. „Het was een tijd van vrijheid, blijheid; niemand had de garantie om een infectie te voorkomen, geen enkel mens is altijd voorzichtig. We waren en zijn ons er enorm van bewust dat we geluk hebben gehad. Daar móet je je ook bewust van zijn en blijven.”

Van Manen was zelf meer dan 50 jaar samen met zijn echtgenoot Henk van Dijk. De choreograaf keek niet op tegen de dood, vertelde hij in 2016 tegen HP/De Tijd. Hij bleef genieten van het goede leven. „Een fles wijn per dag, en tien sigaretten”, rekende hij voor. „Als je rookt, is weinig eten zoveel makkelijker – een sigaret stilt de trek. En ’s avonds rook ik dan ook vaak nog een lekkere joint.”

De kunstenaar bracht het beheer van zijn werk in 2021 over in een stichting die onder toezicht staat van Het Nationale Ballet. Hij had zijn eigen nalatenschap bewust goed geregeld, zei Van Manen. „Niets is erger dan niets geregeld te hebben. Toen ik naar de notaris was geweest om mijn nalatenschap te regelen, zei ik tegen Henk: ’Je hebt alles en je geeft het maar weg, daaag’.”