Schrijfster Rietje Bijlholt vertelt hoe drie vrouwen de dans naar Groningen brachten

,,Buik in, billen in.’’ Vorsend kijkt een kleine, donkere dame naar het clubje meisjes dat zich voor haar aan de barre heeft geposteerd. ,,Voeten eerste positie, demi-plié, armen port-de-bras’’, instrueert ze. De vrouw achter de piano zet in. ,,Ja? En…’’

Een les op balletschool Terpsichoré in Groningen aan het eind van de jaren 60. Buiten rijdt het verkeer over de Nieuwe Ebbingestraat, binnen werken de meisjes geconcentreerd aan hun oefeningen, begeleid door juf Fenny aan de piano. De balletleidster, Lili Wolters-Rus, loopt langs de rij. ,,Schouders laag!’’

Een les zoals er vandaag de dag zovele worden gegeven op de balletscholen. So you think you can dance? Nou en of, knikken ze in Haren, Veendam, Warffum, Emmen, Assen, Delfzijl, Wedde en Leek. Dansles is er te kust en te keur. Kleuter- en peuterballet, jazzballet, streetdance, show/musicalballet. Groningen mag zich met recht een dansstad noemen; de stad telt meerdere balletscholen, en heeft sinds de jaren 80 een eigen professioneel dansgezelschap.

Maar daar zag het een eeuw geleden bepaald niet naar uit. Dans was iets voor ‘apen en geiten’ had Calvijn gezegd. En mensen die naar ballet gingen kijken, tja, dacht men, dat waren toch een beetje ouwe snoeperds die in Parijs naar meisjes in korte rokjes kwamen loeren. En in deze sceptische doe-maar-gewoon-dan-doe-je-al- gek-genoegsfeer was het allemaal misschien blijven hangen als er niet drie vrouwen waren geweest die de theaterdans naar Groningen hadden gebracht. Friedel van Bruggen, haar dochter Gretel van Bruggen en Lili Rus.

Schrijfster Rietje Bijlholt (Veendam, 1947), zelf danseres, heeft een boek over ze geschreven. Zij leerden Groningen dansen, heet het, en het wordt zondag gepresenteerd. Het boek beschrijft de balletgeschiedenis van Groningen en hoe een stad tot dansen kwam in een tijd waarin dat bepaald niet vanzelfsprekend was.

Het was een boek dat moest. Een eerbetoon.

„Dit verhaal kwam op mijn pad’’, zegt ze, ooit naar Groningen gekomen om slavistiek te studeren. „Ik had een kop koffie gedronken in De Prinsenhof aan het Martinikerkhof en na afloop liep ik langs nummer 25. Het pand waar dansstudio Gretel van Bruggen huisde. Ik had daar zelf ook les gehad. Er werd verbouwd, en ik vroeg een bouwvakker: ‘Wat doet u hier?’ Het was net verkocht, zei hij. Momenteel was het een opslagplaats voor horecacontainers!

Ik was helemaal onthutst toen ik thuiskwam. Ik dacht: er is niks opgeschreven over de vrouwen die hier hebben gewoond en lesgegeven, vrouwen die zo belangrijk zijn geweest voor de dans in Groningen.’’

Ze zette zich achter de laptop. Interviewde de dansers van het eerste uur, onder wie Joop Dagelet. ,,We zien wel, dacht ik. Ik was als danseres nooit zo bezig met de geschiedenis ervan. Maar ik raakte in de ban van het verhaal over Friedel en was verkocht.’’

Friedel van Bruggen, in 1887 geboren in Mayen, Duitsland, kwam in 1910 naar Groningen nadat ze was getrouwd met Jan Evert van Bruggen, eigenaar van de Groninger houthandel De Gideon. Maar hij overleed in 1921. Waarop Friedel in 1922 zijn broer Bernhard trouwde, die in datzelfde jaar eveneens overleed. Friedel, nu weduwe, bleef op 35-jarige leeftijd achter met twee kinderen: zoon Max (11) en dochter Gretel (9). De houthandel ging al spoedig door mismanagement van de zaakwaarnemer naar de Gallemiezen. Friedel verdiende geld door het breien van kleertjes, het maken van poppen en het geven van gitaarles. Haar moeder in Wiesbaden schonk haar op zeker moment 100 mark, alleen voor haar, niet voor het huishouden, daarmee mocht ze doen wat ze wilde.

Friedel besloot een oude jeugddroom tot leven te wekken: dansen. Ze nam les bij de opera in Wiesbaden, volgde danscursussen in Berlijn en Parijs. Terug in Groningen ging ze danslessen geven in een kamer aan de Zwanestraat. Bijna 40 was ze, en ze had zichzelf opnieuw uitgevonden.

Van de verkoop van De Gideon kocht ze het huis aan het Martinikerkhof – nu een opslagplaats. Daar rolde ze in 1928 het vloerkleed op en gaf haar eerste dansles aan een groep vrienden. Een dansschool, zei de familie met gefronste wenkbrauwen, hier? Maar het animo bleek groot. Friedels dansschool, gespecialiseerd in stijldansen, werd een succes.

Dochter Gretel wilde op 15-jarige leeftijd wel wat anders dan bij haar moeder in de zaak stappen. Actrice leek haar in eerste instantie wel wat, maar na 3 weken proefdraaien op haar moeders school, wilde ze niks anders meer dan dansen.
Friedel liet achter het huis een grote studio bouwen. En dat in een tijd dat Nederland nog steeds niet erg van dans was gecharmeerd. Maar in die studio, met een spiegelgladde parketvloer en een vleugel in de hoek, zou geschiedenis worden geschreven.

‘Ga maar dansen bij Van Bruggen’, zeiden moeders tegen hun kinderen. ‘Dan leer je tenminste ook manieren.’ Friedel leerde haar cursisten namelijk, behalve walsen, foxtrotten, de rumba, en ritmische gymnastiek, ook goede omgangsvormen. Alle leerlingen kregen het boek Hoe hoort het eigenlijk van Amy Groskamp-ten Have uitgereikt. Dat zij in ontvangst dienden te nemen met een ‘kniksje’, een kleine buiging.

Schilders van kunstenaarscollectief De Ploeg zaten er tijdens de lessen geregeld te tekenen.

Maar het zou dochter Gretel zijn die de danscultuur in Groningen een echte boost zou geven. Vele generaties Stadjers weten: wie ‘op Gretel’ zat, deed ertoe. Het aantal dansstijlen van de school nam gestaag toe, ze richt een eigen Dansgroep Gretel van Bruggen op die successen oogste in Assen en Zutphen, en waarvoor ze gasten inhuurde van naam en faam: onder wie Albert Mol. Ze kwamen allemaal uit het Westen. Groningen had nog geen dansers. Gretel maakte de choreografieën en danste zelf mee.

Het boek van Bijlholt geeft een fraai inkijkje in de voor- en naoorlogse Nederlandse balletcultuur, die met horten en stoten van de grond was gekomen, om uiteindelijk vleugels te krijgen. Moeder en dochter Van Bruggen gaven uitvoeringen en dansvoorstellingen in de Stadsschouwburg. Na de jubileumvoorstelling De Sneeuwkoningin, in 1948, constateerde het Nieuwsblad van het Noorden dat er aan het eind ‘zoveel bloemen het toneel waren opgedragen dat conciërge Kuiper het woord van dank dubbel en dwars verdiende.’

Nederland telde in de jaren 50 vier grote balletgezelschappen, die voor het eerst een bescheiden subsidie kregen. De dans moderniseerde. Martha Graham, op tournee door het land, liet zien dat je ook op blote voeten kon dansen.

Gretel had inmiddels de dansschool uitgebreid met dependances in Veendam, Heerenveen en Emmen. Moeder Friedel hield zich meer en meer met de zakelijke leiding bezig.

In die jaren besloot ook de talentvolle leerling Lili Rus voor zichzelf te beginnen. Terpsichoré, noemde ze haar dansschool; die in 1962 het levenslicht zag; een naam waarover nogal wat Groningers hun tongen braken (Hoe? Tserpstie…?) Zij begon met klassiek ballet, maar voegde daar al snel nieuwe dansvormen aan toe. Lili Rus was niet zo’n goede balletdocente en choreografe als Gretel, maar zij had meer contacten met de buitenwereld, zo schrijft Bijlholt in Zij leerden Groningen dansen.

Zo werd Groningen dus een dansstad. De leerlingen van Gretel en Lili richtten in de jaren die volgden eigen dansscholen op: Pierrot, La Dance, Balletschool Wanda Kuiper, Dance d’Alí en nog vele meer. Dat alles is te danken aan die drie vrouwen, door Bijlholt nu zo terecht voor het voetlicht gehaald.
,,Ik vroeg nog bij de Prinsenhof of ze wisten wat er gebeurd was met die dansstudio’’, zegt ze. ,,Toen vroegen ze: welke dansstudio?’’
Dat is bij deze rechtgezet.
 
Het boek Zij leerden Groningen dansen; ontstaan van de theaterdans in Groningen wordt zondagmiddag 14 december om 15 uur gepresenteerd in de Mennozaal van de Doopsgezinde kerk, Oude Boteringestraat 33 in Groningen.