Gratis advies: accepteer het bestaan van de afgrond, draai eromheen

Verslaggevers van deze krant gaan iedere dag op pad om verslag te doen van wat er in Drenthe en Groningen speelt. Ze hopen terug te keren met zoveel mogelijk aangrijpende, meeslepende en verklarende verhalen, het liefst met een kop en staart en een opgewonden kloppend hart middenin. Dat lukt niet altijd, trouwe lezers weten dat. Soms stuit een verslaggever slechts op een verzameling gegevens en uitspraken.

Zo ook zondag in het Grand Theatre, waar het programma Voor niets kon worden bijgewoond: ‘een theatrale onderzoek- en ervaringscollage over de leegte’. Zo’n honderd mensen deden dat, wat niet veel lijkt, maar wel degelijk is. Want we hebben het hier niet over een voetbalwedstrijd met professioneel betaalde spelers, maar over filosofie, wiskunde, existentialisme, kunst en andere zaken die een beroep doen op het denkvermogen.

Omdat een bijeenkomst over leegte het best begonnen kan worden met stilte, had de organisatie twee praktiserende zenboeddhisten gevraagd om voor een meditatie plaats te nemen in een installatie van het kunstenaarsduo Vroegop/Schoonveld. Dat deden ze, op een podium vol onbeschreven stukken wit karton, tegen een decor dat omschreven kan worden als een verzameling blanco protestborden.

De zenboeddhisten straalden de gevraagde rust en stilte zo goed uit dat straatgeluiden hoorbaar werden. Op de Grote Markt was net een Rode Lijn-demonstratie begonnen, compleet met getrommel, het scanderen van leuzen en – naar later bleek – allesbehalve blanco protestborden. Saillant: om misverstanden te voorkomen had het Grand Theatre een poster uit de entree verwijderd waarop filosoof Thijs Lijster een leeg protestbord in de lucht hield.

Minstens zo saillant: diezelfde Lijster vertelde in zijn bijdrage aan Voor niets onder meer over de vrees van dictators voor de leegte. Hij liet daarbij beelden zien van demonstranten met lege protestborden, waardoor niet goed is vast te stellen waar ze precies tegen of voor zijn. Het inhumane coronabeleid in China? De inval in Oekraïne door Rusland? Politiegeweld, zoals Banksy vorige week met een muurkunstwerk op het Paleis van Justitie in Londen aan de orde stelde?

Freek de Jonge, ook aanwezig in het Grand Theatre – misschien wel vanwege de Rode Lijn-demonstratie gekleed in een rode blouse – had toen al een deel van de kunstinstallatie omver geschopt. Misschien was het onhandigheid; het podium stond erg vol. Misschien hoorde het bij zijn act, die neerkwam op een inleiding op de animatiefilm Het kistje. De film kon worden bekeken als een filosofische reflectie op nieuwsgierigheid, verbeelding en de menselijke drang om alles te willen weten – zelfs als het niets oplevert.

Professor emeritus aan de Rijksuniversiteit Groningen Henk Broer was als wiskundige gevraagd een minicollege te geven over de uitvinding van de nul (0) en het fenomeen van de lege verzameling. Voor wie een beetje mathematisch was onderlegd, deed hij dat knap en overtuigend. Voor de anderen kwam Broer vooral over als een aangenaam causeur die zijn toehoorders de stuipen op het lijf kan jagen met bedenkingen over kunstmatige intelligentie.

Broer bleek ook een man met het zeldzame vermogen het schijnbaar onverklaarbare te relativeren. Bijvoorbeeld met een opmerking over de creatieve leegte: ,,Je bent met een probleem bezig, maar je snapt het niet. Je hebt het helemaal uitgekleed, je zit boven je bureau en je snapt het niet. En dan ben je aan de afwas – bam – dan zie je het. Door richtingloos te mijmeren kun je ineens de geest waar worden. Mijn advies is: laat die leegte toe.”

Petran Kockelkoren, filosoof en cultureel antropoloog, vertelde over de horror vacui, Latijn voor de angst voor de leegte. Daartoe schilderde hij eerst het menselijk bestaan af als een kaartenhuis op gammele bodem aan de rand van een vortex: een enorm gat waarin zich een draaikolk bevindt. ,,De kern van onze persoonlijkheid is geen vastigheid, maar leegte,” sprak hij. ,,Al onze psychologie, al onze gedachten, al onze zelfhandhaving draaien om dat gat heen.”

Ook Kockelkoren had een advies: ,,Je moet niet leren om je ergens aan vast te klampen. Je moet zeebenen leren ontwikkelen om mee te deinen met het gat. Het is een dans die je moet leren. De Europese idee dat er een vaste kern bestaat waarbij het erom gaat jezelf te zijn of jezelf te worden – je hebt geen vast zelf, dat kun je ook niet worden. Wat je moet leren, is om om die leegte heen te draaien.”

Het programma van Voor niets – dat overigens gratis bezocht kon worden – bevatte nog veel meer wetenswaardigheden. Te veel om er een coherent verhaal van te maken met een dramatisch plot of een happy end waarin alle gebeurtenissen en sprekers recht worden gedaan.

Gelukkig is het in dergelijke gevallen altijd mogelijk om Boeddha te citeren: ,,O Shariputra, vorm is niet anders dan leegte, leeg is alle vorm, er is dus niets hier buitenom. Want wat vorm is, is leegte en wat leegte is, is vorm. Zo is het ook met elke gewaarwording, gedachte, wilsactiviteit en bewustzijn. O Shariputra, hier zijn alle dingen leeg.”