Valkunstenaar Bas Jan Ader uit Winschoten verdween 50 jaar geleden op zee. Zo kijken jonge kunstenaars naar zijn nalatenschap

Geef beeldend kunstenaars een opdracht en ze komen met iets onverwachts terug. Dit jaar is het een halve eeuw geleden dat Bas Jan Ader (1942-1975) verdween tijdens een overtocht per zeilboot van de Verenigde Staten naar Europa. Ter herdenking zijn 21 jonge kunstenaars gevraagd te reageren op het werk van de in Winschoten geboren kunstenaar.

Tijdens de manifestatie Fall: Five Fails – New Works after Bas Jan Ader zijn in Groningen de resultaten te bekijken in galerie Block C, bij ArtisBOOK, bij kunstlievend genootschap Pictura, bij galerie Sign en bij Academie Minerva aan de Praediniussingel. Die laatste locatie is extra bijzonder, omdat het de bedoeling was dat Ader na het voltooien van zijn reis zou exposeren in wat sommigen nog altijd ‘het oude Groninger Museum’ noemen.

De titel van de manifestatie – ook te vertalen als Herfst: Vijf Mislukkingen – kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Abel Kamps, wiens bijdrage te zien is bij Pictura, liet zich inspireren door hoe Bas Jan Ader als kunstenaar onderzoek deed naar falen, vallen en overgave, en dat verbeeldde met behulp van filmpjes. Op een van de bekendste, Fall 2 uit 1970, is te zien hoe Ader in Amsterdam de Reguliersgracht in fietst.

Kamps (Doetinchem, 1999) deed het op zijn eigen manier over. Hij kocht een fatbike, sloopte er onderdelen af die voor verontreiniging in het water konden zorgen, zocht de Reguliersgracht op, ging met een peilstok na of er troep in het water lag waardoor hij zijn nek of iets anders zou kunnen breken, en liet zijn imitatie filmen. Een subtiel en veelzeggend verschil zit in de fietsrichting: waar Ader in 1970 met zijn fiets de toekomst in valt, valt Kamps met zijn fatbike in 2025 richting het verleden.

Galerie Sign vroeg vijf kunstenaars te reageren op In Search of the Miraculous, het project dat Ader in het Groninger Museum zou laten zien. Het inspireerde Oded Rimon (Jeruzalem, 1990) tot het bouwen van een opengemaakte kajuit. Het ziet er gezellig uit: er brandt een kachel, op het aanrecht staat een koffieapparaat, voor wie taart wil maken is er een oven, voor wie een dutje wil doen zijn er twee slaapplekken, en voor wie de zee wil zien is er een trap naar het bovendek.

De idylle wordt verstoord als plotseling water de kajuit instroomt – eerst nog bescheiden en mogelijk tegen te houden. Maar als er een straal neerkomt op een stopcontact en het vervolgens met bakken tegelijk naar binnen stroomt, slaat de stemming om. Het zal je maar gebeuren: storm op zee, een boot die water maakt. Je mag dan een ervaren zeezeiler zijn, niet bang om kopje onder te gaan – denk aan het avontuur in de gracht. Dit is serieus.

Ook omdat hij zelf nooit toelichtingen heeft gegeven, is de kunst van Ader moeilijk onder een noemer te brengen. Dat is lastig voor het publiek, en helemaal voor wie kunst wil verkopen, maar biedt veel ruimte voor speculatie. Wat opvalt aan Fall: Five Fails is dat de deelnemende kunstenaars net als Ader graag onderzoekend te werk gaan en met conceptuele kunst iets proberen te vertellen over emotionele intensiteit.

Bij Block C gaat de Iers/Groningse kunstenaar Lily Dollner (2000) voort op een van de bekendste werken van Bas Jan Ader: I’m too sad to tell you (1970). In deze film is hij huilend te zien. Waarom hij huilt, is onduidelijk.

Dollner huilt terwijl zij haar haren knipt. Net als bij de film van Ader roept dit bij de toeschouwer verschillende gevoelens en vragen op: is ze verdrietig, omdat ze haar enorm lange haren knipt, die er jaren over moeten hebben gedaan om deze lengte te bereiken? Staan de gekapte haren misschien voor een verleden dat ze achter zich laat?

Dat het iets persoonlijks is, blijkt wel uit het tweede deel van haar installatie: meer dan 200 gipsen kubussen, waarin afgietsels van een hielbeen zitten. Die afgietsels heeft ze vermengd met haar eigen bloed. Elke zaterdagmiddag hakt ze in een performance een deel van die kubussen open, om de rood getinte ‘botjes’ er uit te halen.

Ook meerdere Minerva-studenten, die exposeren in de Koepelzaal van de kunstacademie (het vroegere Groninger Museum dus), zijn geïnspireerd door de huilfilm van Ader. Anastasija Keks onderzoekt waarom ze zich schaamt en wil wegkijken wanneer ze huilt, terwijl het een heel menselijk fenomeen is en misschien ook wel een bepaalde schoonheid in zich heeft.

Het huilen zette Yaga Piatek aan tot een collage van zelfportretten met allerlei emoties: van verdriet en boosheid tot vreugde en euforie. En Fardau Visser vat het huilen mooi samen in een smeltend blok ijs, waarbij de druppels in een metalen pan vallen en uit twee speakertjes zacht-echoënde geluidjes klinken. Met robuuste materialen maakte Visser een installatie waarin ze emotie en kwetsbaarheid verbeeldt.

Die kwetsbaarheid komt ook naar voren in een sculptuur van Joke Land. Zij hield zich vooral bezig met de falling-thematiek van Ader. Op houten balken plaatste ze eieren: symbolen van nieuw leven, en tegelijk ook breekbaar materiaal. Land laat zien hoe fragiel de mens is, en ieder moment kan vallen of falen. Eigenlijk is bij onze geboorte al zeker dat we uiteindelijk allemaal gedoemd zijn te vallen.