'Farewell to faraway friends' (study) (1971) van Bas Jan Ader. Foto: catalogus I’m searching Bas Jan Ader
Vijftig jaar na zijn verdwijning op zee wordt de mysterieuze kunstenaar Bas Jan Ader uit Drieborg in Hamburg herdacht met de zeldzaam complete tentoonstelling ‘I’m searching’.
We liepen in Emmen door de Hoofdstraat toen opeens een jongen kwam aanrennen. Vlak voor een hekje maakte hij een sprong om zich daarna ruggelings in een bosje te laten vallen. Iemand riep: ‘Hij wordt gefilmd.’ Even verderop hield inderdaad een andere jongen zijn smartphone in de lucht. Toen onze verbazing was gezakt, was het duo alweer verdwenen.
Waarom halen mensen dergelijke stunts uit? Welke gedachte schuilt daar achter? Zou het voor sociale media zijn, iets dat volgers en roem moet opleveren?
Bas Jan Ader liet zich van het dak van zijn huis bij Los Angeles vallen. Een jaar later fietste hij in Amsterdam een gracht in. Daarna probeerde hij zich op een winderig straatje in Westkapelle tevergeefs staande te houden. Nog weer later probeerde hij, eveneens in Westkapelle, zo lang mogelijk aan de tak van boom boven water te hangen. Twee minuten hield hij het vol.
In de Hamburger Kunsthalle worden de vier val-films van Bas Jan Ader vertoond. Foto: Mediahuis
Van al deze val-experimenten bestaan filmpjes. Ze zijn wereldwijd door tienduizenden, mogelijk honderdduizenden mensen bekeken. Dit voorjaar worden de filmpjes getoond in de Hamburger Kunsthalle als onderdeel van I’m searching, een groot overzicht met werk van Ader. Geboren in Winschoten en opgegroeid in Drieborg is hij misschien wel de meest invloedrijke kunstenaar die onze regio heeft voortgebracht.
Geen toelichtingen, geen interviews
Bas Jan Ader (1942 – 1975) is bij het grote publiek weinig bekend, de Kunsthalle presenteert hem als kunstenaars-kunstenaar. Zijn oeuvre omvat slechts 36 hoofdwerken, voornamelijk foto’s en films. Wat hij als beginnend kunstenaar maakte, werk op papier en schilderijen, telde hij niet mee. Toelichtingen gaf hij niet. Na een slechte ervaring weigerde hij interviews.
Desondanks is er over zijn leven iets feitelijks te vertellen. Ader is de oudste zoon van de in 1944 door de Duitse bezetter doodgeschoten dominee Bastiaan J. Ader uit Nieuw-Beerta. Zijn moeder, Joanna, was evangeliste en schreef na de oorlog het boek Een Groninger pastorie in de storm. Zijn jongere broer Erik, met wie Bas Jan als kind veel ruziede en later zeiltochten ondernam, was in verschillende landen diplomaat.
In 1959 meldt Ader zich ongediplomeerd bij de Kunstnijverheidsschool in Amsterdam, de voorloper van de Rietveld Academie. Hier leert hij onder anderen Ger van Elk en Wim T. Schippers kennen. Hij maakt de opleiding niet af, maar belandt via een uitwisselingsprogramma in de Verenigde Staten. Daar heeft hij zijn eerste expositie.
Correspondent Nieuwsblad van het Noorden
Terug in Nederland houdt hij kort een atelier in Drieborg en ontstaat het plan voor een zeiltocht van Marokko naar de Verenigde Staten. In 1963 slaagt Ader erin als correspondent voor Nieuwsblad van het Noorden een werkvergunning in de Verenigde Staten te bemachtigen. Hij volgt kunstlessen, leert Mary Sue Anderson kennen met wie hij in 1965 trouwt, studeert filosofie en geeft zelf ook kunstlessen.
Daarnaast begint hij zich toe te leggen op het maken van conceptuele kunst met behulp van foto’s en films, zowel in de VS als in Europa.
Look mom, your son in sunny California (1964/1965) Bas Jan Ader. Foto: catalogus I’m searchin Bas Jan Ader
In Hamburg wordt deze ontwikkeling verduidelijkt met een zelfverzekerd portret getiteld Look mom, your son in sunny California (1964/1965) – het kleurgebruik doet denken aan Ploeg-kunst. Even verderop hangt een foto uit 1970 waarop hij al zijn kleren heeft uitgestald die hij draagt op het dak van het huis waar hij nog datzelfde jaar van af zal vallen. Ook is er een melancholische foto uit 1971 waarop Ader in de geest van Caspar David Friedrich richting zee tuurt.
Drinkglas als relikwie
Het ontbreken van toelichting biedt ruimte voor invulling en projectie. Dat draagt bij aan een mysterieus aura van een eenling die de grenzen opzoekt, ook die van de kunst. In 1972 voert Ader in Amsterdam en Bremerhaven performances uit door in een lege galerie een verhaal voor te lezen uit Reader’s digest, slechts onderbroken door het drinken van een glas water. Het glas wordt Hamburg getoond als relikwie.
Het drinkglas dat Bas Jan Ader gebruikte bij de lezing van 'The boy who fell over Niagara Falls' in 1972. Foto: Mediahuis
Wie het oeuvre probeert te overzien, krijgt de indruk dat Ader als kunstenaar niet geïnteresseerd was in het verkrijgen van duidelijkheid, zoals de meeste mensen, onder wie ook journalisten, maar in complexiteit en tegenstellingen. Zijn werk gaat vaak over kwetsbaarheid.
Eerst verbeeldt hij dat met een installatie waarin bloemen, eieren en een slagroomtaart bedreigd worden door blokken steen die aan een touw hangen. Vervolgens laat hij zien dat beelden en teksten veelzeggend zijn en tegelijkertijd tekort schieten.
In 1970 verstuurde Bas Jan Ader ansichtkaarten met de tekst ‘I’m too sad to tell you’ uit de gelijknamige huilfilm. Foto: Mediahuis
Het begint ermee dat hij in 1969 de wanhoopskreet Please don’t leave me vastlegt op de muur van zijn ontruimde garage. Daarna laat hij zich huilend filmen om een select aantal ansichtkaarten te versturen met een filmstill en de tekst I’m too sad to tell you. In 1973 maakt hij een tijdelijke muurprojectie met slechts vier woorden: Thoughts unspoken, then forgotten.
In search of the miraculous
Het meest ambitieuze kunstwerk van Bas Jan Ader is onvoltooid. In 1974 maakt hij een reeks foto’s van een nachtelijke, levensgevaarlijke wandeling langs autowegen in Los Angeles. Na afloop ontstaat het idee voor de trilogie In search of the miraculous. Het beoogde eindresultaat, deel drie zal in Engeland plaatsvinden, moet in het Groninger Museum worden getoond.
De titel is – vermoedelijk – ontleend aan het werk van twee Russische denkers volgens wie een ‘Vierde Weg’ bestaat die leidt naar spirituele groei en bewustwording. Na de wandeling langs de snelweg koopt Ader in 1975 een zeilbootje waarmee hij in zijn eentje een overtocht wil maken van de Verenigde Staten naar Engeland. Dan raakt hij vermist.
Een jaar later wordt het bootje leeg aangetroffen bij de Ierse kust. Vanaf dat moment neemt zijn reputatie een vlucht. Niet langer wordt zijn kunst gewaardeerd in kleine kring, steeds meer kunstenaars gebruiken hem als inspiratiebron, kunsthistorici zien hem als iemand die op eigen voorwaarden te werk ging, zonder zich om het publiek te bekommeren.
Wat zou hij van TikTok hebben gevonden?
Het onbegrijpelijke begrijpelijk maken
Er zijn eerder tentoonstellingen met werk van Ader geweest, vooral in de Verenigde Staten. Wat de Kunsthalle laat zien is een zeldzaam compleet overzicht. Het had in het Groninger Museum niet misstaan, maar is in Hamburg op zijn plek omdat dit museum naar eigen zeggen een sterke focus heeft op conceptuele en experimentele kunst.
Zonder titel (ca 1961) Bas Jan Ader Foto: Mediahuis
Ondertussen wordt nu mede dankzij Erik Ader voor het eerst een groot Gronings landschap geëxposeerd dat broer Bas Jan schilderde toen hij in 1961 even thuis was. De maker vond het niet goed genoeg, ten onrechte. Ronduit dramatisch is het tonen van de sextant die Ader tijdens zijn tochten als zeiler heeft gebruikt, ook tijdens de laatste.
Door zijn zwijgen en verdwijning is niet bekend wat Bas Jan Ader dreef. Dat is jammer, maar ook een zegen. Het stelt de kijker en lezer in staat om zijn beelden en verhalen over kwetsbaarheid, vallen en verlies naar eigen inzicht in te vullen en af te maken. Bas Jan Ader zocht, het is aan ons om iets te vinden en het onbegrijpelijke begrijpelijk te maken.
Tentoonstellingen
Bas Jan Ader, ‘I’m searching...’ is tot en met 24 augustus te zien in de Hamburger Kunsthalle. Catalogus: 39,80 euro. Het Groninger Museum schenkt vanaf 9 juli aandacht aan Ader middels de presentatie van het werk ‘Bound to the Miraculous, after Bas Jan Ader’ van Edward Clydesdale Thomson.
