Juist nu: omarm de kracht van kennis en kom op voor toegankelijk en kritisch hoger onderwijs | opinie

Het koelkastmagneetje hangt al een jaar of 2 op het magneetbord in onze keuken. Het valt wat uit de toon, tussen de mooiste knutsels, foto’s en tekeningen uit de constante stroom creatieve ontlading van de kinderen.

Kennis is macht staat er in het strakke blauw omrande lettertype dat iedereen die er is geweest meteen herkent van de huisgevels van de Kolonie van Weldadigheid in Veenhuizen. Ik weet nog dat ik het magneetje uit een bak viste na een kinderfeestje in het Gevangenismuseum, pakweg 3 jaar geleden. Het leek me een prima boodschap voor mijn dochters: investeer in je kennis, ontwikkel je als mens.

Ik moet er de laatste tijd vaak aan denken. Het zal niemand ontgaan zijn dat het hoger onderwijs wereldwijd onder vuur ligt. Bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, het land waarover ik vanuit de opleiding Amerikanistiek al ruim een decennium studenten doceer.

President Donald Trump begon in zijn tweede termijn een kruistocht tegen universiteiten. Een bepaalde mate van anti-intellectualisme is ingebakken in de Amerikaanse volksaard, en decennialang zien conservatieve Amerikanen het hoger onderwijs al als een links bolwerk.

Vicepresident J.D. Vance verwoordde het onlangs onomwonden: de universiteiten zijn de vijand. Daarbij wijzen hij en anderen op de vele babyboomers die in de jaren 60 en 70 massaal voor hoger onderwijs kozen en er bleven werken om zo de dodelijke dienstplicht in Vietnam te ontwijken.

Sinds zijn aantreden op 20 januari hebben Trumps handlangers vakkundig de aftakeling van het hoger onderwijs in gang gezet. Allereerst zijn honderden miljarden dollars aan federale subsidies geschrapt voor onderzoek naar alles wat Trump en zijn medestanders onwelgevallig is. Daarbij blijken alleen al de woorden klimaat, vrouw of diversiteit in de titel voldoende om resoluut te worden afgewezen.

Ook samenwerking met Europeanen is verdacht. Dat ondervond een collega, gynaecoloog aan het UMCG. Hij vertelde me onlangs hoe een onderzoeksvoorstel in samenwerking met een Amerikaanse universiteit retour werd gestuurd, omdat Amerikaanse subsidies onder Trump niet langer naar buitenlanders mogen gaan. Bovendien blijkt het behoorlijk lastig onderzoek in de gynaecologie te doen zonder het woord vrouw te gebruiken …

Een tweede stap is de ontmanteling van het Education Department; het Amerikaanse ministerie van onderwijs. Dit is een lang gekoesterde droom van rechts conservatieven die overheidsinmenging in de opleiding van de volgende generatie wantrouwen.

Het Education Department is, in tegenstelling tot bij ons, niet een groot nationaal ministerie, aangezien onderwijs van oudsher een taak is van de deelstaten en het land bovendien veel grote private onderwijsinstellingen kent, zoals Harvard en Yale.

Tegelijk speelt het ministerie een belangrijke rol in het financieren en faciliteren van onder meer buitenlandse studenten. Velen van hen ondervinden dagelijks de gevolgen van Trumps beleid, zo blijkt uit een reportage van afgelopen zondag van de National Public Radio (NPR), zogezegd de NOS van de Verenigde Staten. Stages gaan niet langer door en afstudeerprojecten worden afgebroken, wederom omdat de studies waarvan ze onderdeel zijn stopgezet zijn.

Maar ook private instellingen zoals Harvard ontspringen de dans niet. Vorig jaar zag toenmalig Harvard-bestuursvoorzitter Claudine Gay zich genoodzaakt af te treden na een zwak optreden tegenover Trump-vazal Elise Stefanik die haar beschuldigde Hamas vrij baan te geven op de campus. Gays opvolger probeerde Trump te paaien door onder anderen het bestuur van de afdeling Midden-Oostenstudies te ontslaan, maar ondervond intussen hoe onverstandig het is om tegenover autocraten zwakte te tonen.

Trump wil van Harvard een voorbeeld maken voor de rest van het land en probeert zijn wil op te leggen door opnieuw miljarden dollars aan subsidies te bevriezen en per direct onderwijs aan buitenlandse uitwisselingsstudenten te verbieden, midden in de examenperiode. Beide zaken liggen inmiddels voor de rechter, maar het einde van het conflict is nog niet in zicht.

Vorige week werd bekend dat Trump het ministerie van Buitenlandse Zaken en Onderwijs (hetzelfde dat hij tegelijk probeert af te schaffen, inderdaad) heeft opgedragen alle uitwisselingen van studenten voor komend schooljaar te bevriezen, zodat het socialemediagedrag van de studenten kan worden doorgelicht. Veel studenten van onze opleiding Amerikanistiek zijn hierdoor niet langer zeker of hun uitwisseling volgend jaar nog wel doorgaat, terwijl ze hun vakken, het verblijf en soms zelfs de vlucht al hebben geboekt.

Het is moeilijk dit alles anders te zien dan een gecoördineerd plan om het hoger onderwijs als bron van verzet te ontmantelen. Kennis is immers macht, en door jonge mensen in binnen- en buitenland toegang tot werkelijke kennis te ontzeggen, denken Trump en consorten de door hun gewenste volgzame bevolking een stap dichterbij te brengen.

Nu zou ik graag afsluiten met de boodschap dat wij, in Europa, beter weten, maar die vlieger gaat zeker voor Nederland momenteel niet op. Het inmiddels demissionaire kabinet heeft, net als Trump, een speerpunt gemaakt van de sloop van het Nederlandse hoger onderwijs. De miljardenbezuiniging, die geen van de huidige coalitiepartijen in haar programma had staan, heeft ertoe geleid dat hele afdelingen (Twente) en opleidingen (Leiden, Amsterdam) zijn opgeheven.

Ook in Groningen hangt dit als een donkere wolk boven de RUG. Aan de faculteit Letteren, waarvan de opleiding Amerikanistiek deel uitmaakt, is er sprake van dat opleidingen worden gesloten, waaronder waarschijnlijk het masterprogramma waarin ikzelf lesgeef. Niet omdat de kwaliteit onder de maat is, of omdat we werklozen opleiden (integendeel), maar omdat voor bestuurders ‘efficiency’ meer waarde heeft dan kennisverrijking.

De logica van zowel de Amerikaanse als Nederlandse regering is een reactie op de magneetjeswijsheid. Het hoger onderwijs ligt onder vuur omdat het ruimte biedt de macht kritisch te volgen en uit te dagen. Juist omdat kennis macht is, zien autoritaire machthebbers als Trump en Wilders graag dat kennisinstituten het veld ruimen, zodat ze zich comfortabel in het zadel kunnen voelen.

Hoewel het kabinet gevallen is blijft het van belang hiertegen in protest te komen. Dinsdag aanstaande (10 juni) staakt het hoger onderwijs in de hoop dat de Tweede Kamer de sloop een halt toeroept.

Nu het belangrijker is dan ooit om ons uit te spreken voor een toegankelijk en kritisch hoger onderwijs, moeten we juist de macht die kennis verschaft omarmen. Dat magneetje blijft dus nog wel even hangen.