De terreuraanslag in de Concert City Hall in Moskou op 22 maart echoot nog steeds na in de Russische samenleving. Over wat wel en niet waar is, heeft iedereen een andere mening en intussen gaat het toch al grimmige maatschappelijke klimaat in Rusland hard achteruit.
‘Wie geloof jij dat er achter die aanslag zit?’, vraagt Jelena* (78) als we op een bankje op haar binnenplaatsje zitten te praten. De gepensioneerde wiskundige behoort tot wat we in het Westen ‘het weldenkende deel’ van de Russische natie zouden noemen. Ze heeft een bloedhekel aan het huidige Russische regime, vindt het verschrikkelijk wat er in Oekraïne gebeurt, accepteert homoseksualiteit als een fact of life en gelooft geen woord van wat de autoriteiten zeggen.
Toen tien jaar geleden Rusland de Krim annexeerde en zich agressief met Oost-Oekraïne begon te bemoeien, vertelde Jelena dat ze zich doodschaamde voor haar land. ‘Ik ben zo bang, dat er een Derde Wereldoorlog uitbreekt en dat ‘wij’ daarvoor verantwoordelijk zullen zijn’, verzuchtte ze destijds. Zover is het (nog) niet gekomen, maar sinds de Russische inval in Oekraïne wordt het thema wel overal openlijk besproken, inclusief de inzet van kernwapens. In die zin was Jelena’s angstige voorgevoel bijna profetisch.
Over het antwoord op haar vraag twijfel ik geen moment: ‘Islamitische staat, 100 procent zeker’, zeg ik resoluut. Jelena knikt instemmend, ook zij twijfelt niet. Een connectie met Oekraïne, die de Russische autoriteiten de bevolking nu al drie weken wanhopig proberen op te dringen, gaat er ook bij haar niet in.
Maar bij andere Russen wel. Verbijsterend was het relaas van Aleksandr, die daags na de aanslag met zijn dochtertje bloemen kwam leggen bij de nog narokende concerthal. Terwijl op datzelfde moment president Vladimir Poetin bijna een etmaal na de aanslag tijdens zijn televisietoespraak direct zijn j’accuse uitsprak tegen Kyiv, ging Aleksandr ongevraagd nog een stap verder.
‘We begrijpen allemaal wie hier achter zit’, zei de 41-jarige ondernemer in een mengeling van ontzetting en grimmigheid. ‘De Angelsaksen, natuurlijk.’ Daarmee bedoelen Russische nationalisten de Amerikanen en de Britten. ‘Ze proberen al jaren Slavische volkeren tegen elkaar op te zetten, zoals de Oekraïners tegen de Russen. Om ons te vernietigen.’
Aleksandr zette zijn samenzweringsbetoog onstuitbaar voort. Over dat niet de Amerikaanse president Joe Biden of de Britse premier Rishi Sunak de touwtjes in handen hebben, maar ‘financiële structuren’ achter hen. ‘U bedoelt de zogenaamde deep state?’, vroeg ik Aleksandr om verduidelijking. ‘Zoiets, ja’, luidde zijn korte antwoord.
In een dictatuur kun je moeilijk meningen peilen
Hoeveel Russen dit soort hallucinante denkbeelden koesteren en meegaan in de volstrekt onlogische en onbewezen beschuldiging aan het adres van Oekraïne en het Westen, is lastig in te schatten. In een dictatuur kun je moeilijk meningen peilen. Maar het zullen er niet weinig zijn.
Het Kremlin heeft Oekraïense betrokkenheid bij de aanslag nodig. Om de aandacht af te leiden van het eigen falen in de tragedie. En om meer vrijwilligers voor de loopgraven in Oekraïne te werven. Een totaal cynische benadering, maar volgens het ministerie van Defensie wel effectief: na de aanslag zouden zeker 16.000 mannen zich voor het front hebben gemeld. Vanwege ‘Crocus’.
Intussen zijn de ontwikkelingen niet te stoppen. Poetin zegt dat extremistische moslims de aanslag niet hebben kunnen plegen, omdat zij zogenaamd niets tegen zijn ‘multi-etnische en multi-religieuze’ staat hebben. De roep om het moratorium op de doodstraf af te schaffen, klinkt oorverdovend. Uit peilingen blijkt dat 43 procent van het volk voor is.
Immigranten uit Centraal-Azië, toch al niet favoriet onder Russen, komen overal in het land verder in de verdrukking. In hun dagelijks leven worden Tadzjieken, Oezbeken en Kirgiezen lastig gevallen, een van hun shoarmatenten in het Verre Oosten is al in lichterlaaie gezet en in Sint-Petersburg zijn volgens mensenrechtenorganisatie De eerste afdeling buitenlanders en masse gedeporteerd. Het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken bereidt inmiddels een wetsvoorstel voor, dat het verblijf van buitenlanders in Rusland tot drie maanden beperkt.
Ronduit alarmerend was het openlijk tonen van de gemartelde verdachten van de terreuraanslag, bij wie van één een oor is afgesneden en bij een ander de oogkassen zijn ingeramd. Mensenrechtenactivisten waarschuwen ervoor dat geweld nu de norm kan worden in Rusland. Ook als schuld (nog) niet bewezen is.
De zwaar mishandelde Tadzjieken die de aanslag in ‘Crocus’ op hun geweten zouden hebben, verklaarden deze week alle vier op een video van de veiligheidsdienst FSB gehoorzaam dat ze na hun gruweldaad op weg waren naar Kyiv om hun beloning 500.000 roebel (5000 euro) in ontvangst te nemen.
Ik geloof er niks van. Jelena ook niet. Maar bij miljoenen Russen gaat het erin als een borrel in een ouderling.
Dagblad van het Noorden en Leeuwarder Courant publiceren iedere week een column van Onze Vrouw/Man, een van de acht mediacorrespondenten uit een ander continent.
Joost Bosman (1969, Eindhoven) is sinds eind oktober 2013 correspondent in Moskou voor het AD, Financieele Dagblad, deze krant, EWMagazine, BNR Nieuwsradio en EenVandaag. Hij studeerde journalistiek aan de Hogeschool Windesheim in Zwolle en Ruslandkunde aan de Universiteit van Amsterdam.
