Rosan Smits van De Correspondent: ‘Wilders put net als Trump uit het draaiboek van fascisme’

Fascisme is een beladen term. We associeren het met Hitler en nazi-Duitsland, maar het openbaart zich lang niet altijd in zijn meest gruwelijke gedaante. ‘Zolang we het fascisme blijven afmeten aan de nazi’s missen we wat zich nu voor onze ogen afspeelt’, schrijft Rosan Smits in haar boek Dit is fascisme.

Smits kwam op het idee over fascisme te schrijven tijdens een redactievergadering van De Correspondent, waarvan ze adjunct-hoofdredacteur is. Donald Trump was op 20 januari in Washington net aan zijn tweede termijn begonnen. „Het was bizar wat daar in korte tijd allemaal gebeurde. Ik bestempelde dat als fascisme. Sommige collega’s knikten instemmend, anderen vonden de term overtrokken. Ik heb er toen een artikel over geschreven, waarin ik hint op terugkerende patronen in het fascisme. Dat vroeg om meer uitwerking.”

Haar toegankelijk geschreven boek Dit is fascisme laat zien dat het overal in het Westen de kop opsteekt, hoewel het vooral zichtbaar is in Amerika. Ze schrijft: ‘Dit keer geen nazivlaggen, hakenkruizen en dodelijke bureaucratie maar Make America Great Again-petten, rechtsextremistische memes en een triomfantelijke vuist in de lucht.’

Over waar Trump precies staat in het politieke spectrum laat ze geen misverstand bestaan. ‘Het is glashelder: Donald Trump bouwt in zijn tweede termijn als president van de Verenigde Staten in sneltreinvaart aan een fascistisch regime.’

Fascisme is volgens haar een poging om alleenheerschappij te verwerven, door met steun van de massa de democratische rechtsstaat van binnenuit kapot te maken. Het fascisme is geen bestuursvorm zoals een autocratie of een democratie en evenmin een eenduidige ideologie zoals communisme of liberalisme.

Het is eerder een strategie rondom een aantal kernideeën, schrijft Smits, om stap voor stap aan de macht te komen én te blijven. Het is gebaseerd op het recht van de sterkste en doordrenkt van ultranationalisme. Politieke tegenstanders, kritische media en wetenschappers worden monddood gemaakt, waarbij fascisten geen enkel middel schuwen. Ook minachten ze de rechterlijke macht. Verder wijzen fascisten altijd zondebokken aan. De liberale elite en minderheden worden gezien als een bedreiging voor de ‘beschaving’, zoals de Joden dat waren in het Derde Rijk en ongedocumenteerde migranten in de VS.

Een vast ingrediënt in fascisme is een verlangen naar een geïdealiseerd, mythisch verleden. Het fascisme draait eigenlijk om de belofte van nationale wedergeboorte, stelt Smits. Dat zag je bij de nazi’s, die vanuit rancune over de verloren Eerste Wereldoorlog hunkerden naar een Derde Rijk. Evenzo verlangt de MAGA-beweging naar een wederopstanding van een denkbeeldig, glorieus Amerika.

Trump bedient zich doorlopend van leugens. Dat is volgens Smits een vorm van ‘trollen’. „De functie van de leugens is niet om te overtuigen in een inhoudelijke discussie, maar om minachting voor de feiten te etaleren. Voor het publieke debat, wat de basis is van onze democratie, haalt hij zijn neus op.”

Omdat feiten er bij hem niet toe doen, hoeft Trump ook niet consistent te liegen. Dat hij zichzelf voortdurend tegenspreekt, is onderdeel van zijn propaganda. Het vermogen om zijn verhaal naar willekeur te veranderen, is een uiting van macht, stelde de Russisch-Amerikaanse journalist Masha Gessen, die boeken heeft geschreven over zowel Poetin als Trump.

Deze ‘machtsleugens’ worden de wereld in geslingerd om mensen te laten kiezen aan welke kant ze staan. Om het op zijn Trumpiaans te zeggen: ben je bereid te accepteren dat er op mijn inhuldiging een miljoen mensen aanwezig waren en de zon scheen, terwijl het er veel minder waren en het regende? Als je ‘ja’ zegt, dan hoor je erbij en zit je in mijn kamp. Wie ‘nee’ zegt, kan zijn biezen pakken.

Fascisme heeft volgens Smits alleen kans van slagen als genoeg mensen het omarmen of gedogen. Zonder de steun van een flink deel van de conservatieve, zakelijke elite had Hitler in de jaren 30 in Duitsland nooit zijn gang kunnen gaan. Hetzelfde heeft zich in Amerika voltrokken. Daar hebben de techmagnaten uit Silicon Valley openlijk de kant van Trump gekozen. Maar het krijgt ook ruimte omdat veel mensen er passief op reageren. „Dat komt vooral omdat velen geloven dat het zo’n vaart niet zal lopen.”

Ze gaan ervan uit dat radicaal-rechts populisme anders dan extreemrechts de bestaande democratie respecteert en dus ongevaarlijk is. Volgens Smits heeft de ervaring geleerd dat die scheidslijn tussen radicaal-rechts populisme en extreemrechts niet zo hard is. „Door politiek-maatschappelijke ontwikkelingen én door onderlinge samenwerking schuiven al die radicaal-rechtse bewegingen op in de richting van extreemrechts.”

In zijn standaardwerk The Anatomy of Fascism (2004) beschrijft de Amerikaanse wetenschapper Robert Paxton hoe fascistische partijen groter worden. Smits: „Ze weten op soortgelijke wijze macht te verwerven met de belofte radicaal te breken met de gevestigde orde. Ze willen de samenleving zuiveren van onwenselijke invloeden om zo de natie in volle glorie te herstellen. Dat is een belofte die veel kiezers die hun vertrouwen in traditionele politiek en instituties kwijt zijn, aanspreekt.”

Hoe Trump de macht binnen de Republikeinse Partij heeft gewonnen is volgens Smits een schoolvoorbeeld uit het klassieke fascistische draaiboek. „Hij is geen Mussolini of Hitler. Trump is in alles een product van Amerika, maar hij gebruikt dezelfde tactieken om politieke macht te verwerven en te behouden. Dat doet hij door een strategie van steeds verdergaande radicalisering.”

In zijn eerste termijn kwam dat veel minder tot uiting dan in zijn tweede. Smits: „Zelf zegt Trump daarover: ‘In mijn eerste termijn werd ik omringd door corrupte gasten in het ambtelijk apparaat.’ Daarmee doelde hij niet alleen op Democraten maar ook op Republikeinen die handelden binnen de kaders van de Amerikaanse rechtsstaat. Die zouden orders van Trump niet of anders willen uitvoeren dan hij had gewild.”

Tijdens zijn eerste termijn twijfelden veel fascismewetenschappers nog of ze Trump een fascist moesten noemen, zegt Smits. Het leek erop, maar de rechtstatelijke vangrails waren nog intact. „Na de Capitoolbestorming veranderden de meesten van inzicht. Ze concludeerden dat achter Trump een massabeweging zit die geweld tegen de gevestigde orde en democratische instituten niet schuwt.”

Trumps leugen van de ‘gestolen’ presidentsverkiezingen van 2020, die de motivatie was achter de Capitoolbestorming, is volgens Smits een variant op de zogeheten Dolkstootlegende. Daarin schreef Hitler de nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog toe aan ‘vijanden van binnenuit’, namelijk Joden, republikeinen en socialisten.

In zijn tweede termijn rekende Trump vroegtijdig af met zijn tegenstanders in de ambtenarij. Dat idee kwam uit de koker van de Heritage Foundation, een extreemrechtse club die het Project 2025 heeft ontwikkeld waarmee ze de VS wil omvormen tot een autocratie. „Daarna verkondigde Trump: ‘Nu heb ik mijn handen vrij en heb ik het voor het zeggen in Amerika en de wereld’.”

Het echoot hoe Hitler zich van zijn kritikasters ontdeed, nadat hij in 1933 democratisch was gekozen. Aanvankelijk zat hij in een coalitieregering, waarin hij niet meteen vrij spel had. Dat veranderde met de Rijksdagbrand vier weken later. Na het invoeren van noodwetgeving verwierf Hitler steeds meer macht. Dat was de eerste stap op weg naar een dictatuur.

Het draaiboek van het fascisme is volgens Smits overal hetzelfde, maar de precieze invulling is altijd anders. „Zo is Geert Wilders geen Hitler of Trump, maar put hij wel uit het draaiboek.”

Hij liet zich kennen toen hij twijfel zaaide over de geldigheid van de verkiezingsuitslag. Hij verkondigde dat de stemcomputer door een D66-bedrijf werd gerund. Dat de burgemeester van Venray, waar het door een brand langer duurde om de stemmen te tellen, ook van D66-huize was. En het ANP, dat het nieuws als eerste had verspreid, zette hij weg als ANPD66.

Smits: „Hij gebruikte dezelfde retoriek als Trump deed na zijn verlies op Joe Biden. Later heeft Wilders de uitslag wel erkend, maar op X geschreven dat hij het mandaat moest krijgen, omdat hij de meeste voorkeursstemmen had.”

Wilders heeft deze verkiezingen minder stemmen gekregen, maar heeft nog steeds even veel zetels als winnaar D66. Bovendien heeft hij het hele politieke veld volgens Smits naar rechts getrokken. „We hebben nu ook FvD en Ja21. Ook die partijen putten uit het draaiboek. Het is verontrustend dat het uiterst rechtse blok tijdens deze verkiezingen zo is gegroeid.”

Ze constateert dat Wilders in de loop der jaren in zijn politieke uitingen extremer is geworden, hoewel hij soms ook gas heeft teruggenomen om milder over te komen. „Het is niet één rechte lijn. Terwijl hij aanvankelijk harde taal uitte in de richting van jihadisten, werden vervolgens alle moslims een doelwit van hem. Daarmee bedrijft hij ‘piketpaaltjespolitiek’: je komt met een ultraextreem standpunt, om vervolgens een afgezwakte versie te presenteren die men dan acceptabel vindt.”

Toch is de situatie in Nederland volgens haar vele malen minder extreem dan in Amerika. „Geert Wilders verbleekt bij Donald Trump. Hij heeft meer gemeen met Europese geestverwanten, zoals Orbán en Meloni. Ze vinden elkaar in het ondermijnen van de EU.”

Wat het einddoel van fascisten is, zal volgens Smits verschillen per beweging. Het was Hitler er ogenschijnlijk om te doen meer lebensraum voor de Duitsers te creëren. Trump lijkt vooral financieel gewin na te streven. „Anderen om hem heen, zoals de techmagnaten uit Silicon Valley, willen ook lebensraum maar dan digitaal of in de ruimte.”

Dit alles gezegd hebbende, wat valt ertegen te ondernemen? Smits: „Wijzen op fascistische patronen en daarvoor waarschuwen is een collectief belang. We moeten de Grondwet beschermen tegen krachten die hem onderuit proberen te halen. De democratie verdedigt zich niet zelf, daar heb je mensen voor nodig: politici, journalisten, burgers.”

Met lede ogen constateert ze dat menigeen momenteel om opportunistische redenen zijn politieke vrijheden inlevert. „Dat zien we overal om ons heen. Universiteiten die leerstoelen opheffen, bedrijven die hun diversiteitsbeleid schrappen, mensen die sommige zaken niet meer willen delen op sociale media, omdat ze bang zijn dat ze niet meer naar de VS kunnen reizen. Het begint bij al die kleine stapjes. De vraag is: hoe wil je je daartoe verhouden?”

Toch wil ze niet wegglijden in pessimisme. „De meeste fascistische bewegingen zijn niet doorgebroken. Dat is met het nazisme wel gebeurd, maar uiteindelijk is het lot van elke fascistische beweging dat het zichzelf opblaast of dat het zich omvormt tot een vrij kleurloos, autocratisch regime. Die kun je beter in een vroeg stadium herkennen, zodat je ertegen kunt ageren en proberen te voorkomen dat die aan de macht komt.”