Valika Smeulders is bijzonder hoogleraar Musea, erfgoed en religie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Foto: Frank de Roo
Wat gebeurt er als je met een religieuze blik naar kunst kijkt? Valika Smeulders (56), hoofd Geschiedenis van het Rijksmuseum in Amsterdam, onderzoekt het in Groningen. „Wij zijn op zoek naar nieuwe verhalen.”
Smeulders is op 2 oktober een van de drie sprekers bij de publieksacademie over religie en musea die deze krant organiseert in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen. Een dag later houdt ze in Groningen haar oratie als bijzonder hoogleraar Musea, erfgoed en religie.
De publieksacademie is het startschot van het interactieve deel van haar onderzoek in Groningen, zegt Smeulders. „Ik wil in gesprek gaan met bezoekers en ga veel laten zien uit de collectie van het Rijksmuseum. Ik ben benieuwd hoe mensen kunstwerken beleven vanuit een religieus perspectief, wat zij ermee doen.”
Een van de schilderijen die ze laat zien, is een portret dat Rembrandt maakte van zijn zoon Titus. „Daarop draagt hij een franciscaner pij. Het is een heel mooi schilderij, waarbij het licht prachtig op zijn gezicht valt. Het hangt in de eregalerij van het Rijksmuseum, waarbij de nadruk ligt op de fantastische schildertechniek.”
Hermelijnen mantels en uniformen
Wat nu als je de nadruk legt op die franciscaner pij, vraagt Smeulders zich af. „Dan kun je over exact hetzelfde kunstwerk heel andere verhalen vertellen. Dan gaat het opeens over het katholicisme, over monniken en kloosters, en het religieuze leven in de zeventiende eeuw.”
Het schilderij 'Titus in monniksdracht' van Rembrandt. Foto: Collectie Rijksmuseum
Nieuwe verhalen blootleggen door vanuit een ander perspectief naar kunstwerken te kijken. Het is iets waar Smeulders al veel langer mee bezig is als hoofd van de afdeling Geschiedenis van het Rijksmuseum. Zo was ze ook nauw betrokken bij de tentoonstellingen Slavernij en Revolusi!, over onze koloniale geschiedenis.
„Het Rijksmuseum was, net als veel andere musea, heel lang gericht op de maatschappelijke bovenlaag”, vertelt ze. „De bestuurders en de handelaren bepaalden de blik, met veel hermelijnen mantels en uniformen. Heel lang is in musea alleen de geschiedenis van de helden en de machthebbers verteld.”
De laatste 20 jaar is dat grondig veranderd. „We hebben veel meer aandacht voor de verschillende klassen, zodat je in het museum de samengestelde samenleving terugvindt die je in de maatschappij om je heen ziet. Daarvoor moeten musea nieuwe manieren van kijken ontwikkelen, waarin mensen meer aspecten van zichzelf herkennen.”
‘Alleen aangekeken door mannen’
Daarom heeft het Rijksmuseum, als museum van de nationale geschiedenis, het tegenwoordig ook over het koloniale systeem en de mensen die daarbinnen functioneerden, zegt Smeulders. „En over vrouwengeschiedenis. Lange tijd werd je als bezoeker van het Rijksmuseum vanaf de muren alleen aangekeken door mannen.”
Al die nieuwe perspectieven en stemmen bij elkaar maken het verhaal van onze geschiedenis completer en breder, zegt Smeulders. „Meer aandacht voor religie past daar ook in. Daarom ben ik zo blij met deze nieuwe bijzondere leerstoel in Groningen. Het biedt me de gelegenheid vol in dit grote onderwerp te duiken.”
Uiteindelijk moet haar onderzoek in Groningen, dat vijf jaar duurt, leiden tot twee concrete resultaten, zegt Smeulders. „Religie als nieuwe toegevoegde rode draad in het Rijksmuseum. Dat houdt in: beter aanduiden welke rol religie speelt in de hele periode van onze vaste collectie, die loopt vanaf de middeleeuwen tot nu.”
En daarnaast: een grote expositie met verhalen over religie. „Religie is voor veel mensen een anker. Het is een constante in de geschiedenis en een belangrijk onderdeel van het dagelijkse leven van mensen. Er zitten veel verhalen aan vast.”
Interactieve aanpak
Na een jaar van voorbereidingen (overleg met collegae, samenstellen van een team, het betrekken van studenten) hoopt Smeulders tijdens de publieksacademie de eerste persoonlijke ervaringen en verhalen met kunst en religie te horen van een breder publiek. „Daarna gaan we verder met onze interactieve aanpak, met meer gesprekken. In welke vorm dat gaat gebeuren, moeten we nog uitzoeken.”
Valika Smeulders: "Achter de kunst zit een historisch en sociaal verhaal, het verhaal van de mensen erachter." Foto: Frank de Roo
Haar team gaat onder meer samenwerken met de Stichting Oude Groninger Kerken, het Groninger Museum en het Universiteitsmuseum. „We doen dit niet vanuit een ivoren toren maar gaan in gesprek met mensen, op zoek naar de emoties die het onderwerp religie met zich meebrengt. Wat doet het met jou als mens als je wel of niet je religie terugziet in een museum?”
Tijdens haar oratie zal Smeulders het belang van al die verschillende stemmen toelichten door in te zoemen op haar eigen familiegeschiedenis. „Ik vertel het verhaal van mijn voorouders als casus om te laten zien wat er gebeurt als je al die aspecten van het zijn, waaronder religie, meeneemt in het kijken naar kunst en mensenlevens.”
De ouders van Smeulders, die zelf is geboren op Curaçao, zijn afkomstig uit Suriname. Een overgrootvader is Chinees en een van haar verre voorvaderen was een plantagehouder die vijf kinderen verwekte bij haar betovergrootmoeder, een tot slaaf gemaakte vrouw.
„Bij ons thuis komen allerlei verschillende achtergronden bij elkaar. Het is een soort samenleving in het klein. Het is niet binnen een of twee hokjes te vatten. En er zijn ook allerlei religies vermengd geraakt. Dan rijst de vraag: Wat doe je daar mee?”
Collectie Rijksmuseum uitgangspunt
Voor haar onderzoek vormt de collectie van het Rijksmuseum het uitgangspunt. „Aan de hand daarvan kom je alle grote religies tegen. Het katholicisme natuurlijk, de reformatie, de joodse diaspora, en via de koloniale periode in Indonesië de islam. We hebben ook een uitgebreide collectie Aziatische kunst, waarmee we bijvoorbeeld het hindoeïsme kunnen laten zien.”
Vaak ligt nu nog de nadruk op het artistieke aspect van die werken. „Een Rembrandt laten we vooral zien als kunst. Maar daarachter zit een historisch en sociaal verhaal, het verhaal van de mensen erachter.” Neem de joden, die moesten vluchten voor de inquisitie en lange tijd als tweederangsburgers werden behandeld.
„Wat gebeurt er met je als je niet volledig mee mag doen in de samenleving, omdat je minder rechten hebt dan de rest”, zegt Smeulders. „Wat doet dat met je? Hoe ga je daarmee om? Het is heel interessant om te kunnen laten zien dat er ook mensen zijn geweest die daar hun kracht van hebben gemaakt.”
Publieksacademie
De publieksacademie ‘Religie & Musea’ vindt donderdag 2 oktober vanaf 19.30 uur plaats in de Geertsemazaal van Academiegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen (Broerstraat 5).
Andere sprekers zijn Lieke Wijnia, hoofd Kennis & Collecties bij Stedelijk Museum Schiedam en fellow aan het Centrum voor Religie en Erfgoed van de RUG, en Sterre Berentzen. Zij werkt bij Studio Louter, dat helpt bij de vormgeving en inrichting van exposities in musea.
Toegang is gratis, maar aanmelden is verplicht. Dat kan via . Er zijn nog kaarten.
