Waarom gaan mensen op bedevaart? ‘De normale regels gelden niet’

Die vraag staat centraal tijdens de publieksacademie die Dagblad van het Noorden woensdag 12 maart houdt met de faculteit Religie, Cultuur en Maatschappij van de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Ik vind het fascinerend dat mensen in de westerse samenleving persoonlijke reizen ook als pelgrimages zijn gaan zien”, zegt antropoloog Marjo Buitelaar.

Zij bestudeert al jarenlang de hadj, misschien wel de bekendste bedevaart ,,De hadj lijkt iets heel exotisch”, zegt de hoogleraar Hedendaagse islam. ,,Dat komt ook omdat niet-moslims niet in Mekka mogen komen. Ik ben zelf een keer van Riad naar het westen gereisd. Toen stuitte ik op 26 kilometer van Mekka op een groot verkeersbord: ‘Moslims rechtdoor, niet-moslims rechtsaf’.”

Buitelaar (66) vertelt op de publieksacademie over de vele gesprekken die ze voor haar onderzoek had met hadj-pelgrims. ,,Als je met mensen spreekt over wat de hadj met ze doet, en vraagt waarom ze op pelgrimage zijn gegaan, dan wordt dat exotische een stuk minder vreemd. Het heeft vaak veel te maken met het persoonlijke leven van mensen.”

Pelgrimeren raakt aan universele menselijke behoeftes. ,,Je gaat op reis met als doel om tot bezinning te komen. Zoeken naar de diepere betekenis van het leven. Kracht opdoen. Je laten inspireren door wat je onderweg tegenkomt of door de plek waar je heen gaat. Of door de persoon die bij die plek hoort.”

De twee miljoen mensen die jaarlijks op pelgrimage naar Mekka gaan, doen dat onder meer omdat je als moslim de plicht hebt om eens in je leven de hadj te doen. Als je er tenminste de middelen voor hebt. ,,De eerste mensen uit Marokko en Turkije die naar Nederland kwamen, waren vaak de eersten uit hun klasse die zich de hadj konden veroorloven.”

Vaak moesten ze kiezen: gaan we op bezoek bij familie in het land van herkomst of gaan we naar Mekka. ,,De reis naar Mekka was voor veel ouderen een eindpunt van het leven. Voor hun nakomelingen is reizen veel gebruikelijker en is het vaker een beginpunt. Jonge stellen die deelnemen aan de hadj als goede religieuze start van hun huwelijk, bijvoorbeeld.”

Maar er zijn ook tal van andere redenen. ,,Ik herinner me een jonge knul die foute vrienden had. Hij wilde op bedevaart naar Mekka als breukervaring, zodat hij nadien minder gauw in de verleiding zou komen. Je ziet allerlei verschillende motieven die met het gewone leven van mensen te maken hebben.”

Dat is een kenmerk van alle bedevaarten, of ze nu religieus gemotiveerd zijn of niet. ,,Bij een pelgrimage word je uit je gewone, dagelijkse leven gehaald en gestimuleerd tot reflectie. Zingeving is een belangrijke component van de bedevaartreis. Je bereikt een andere staat van zijn en komt met een andere blik terug van de reis.”

Pelgrimeren is geworteld in religie. De moderne, niet-religieuze vormen van bedevaarten grijpen daar vaak terug op terug. ,,Een mooi voorbeeld vind ik de voet- en fietstochten naar bedevaartsoord Santiago de Compostella. Daarbij treed je letterlijk in de voetsporen van een oude, katholieke traditie.”

Maar er is ook die motorclub die op reis ging voor een goed doel en dat als pelgrimage bestempelde. En misschien kun je al die wielrenners die zes keer tegen Alpe d’Huez op fietsen tegen kanker ook als moderne pelgrims zien. ,,Dat lijkt me een leuk antropologisch onderzoek! Misschien iets voor een student van de nieuwe master Antropologie, die onze faculteit vanaf september aanbiedt.”

Toen Buitelaar als student in Marokko onderzoek deed, ging ze een paar keer met een lokale familie mee op pelgrimstocht naar iemand die als rolmodel werd beschouwd. ,,Dat was de enige keer in het jaar dat die mensen hun dorp verlieten. Het had alles in zich van gezellig samen op vakantie zijn. Pelgrimeren was dé manier om de sleur van het dagelijks leven te verbreken.”

Een belangrijk kenmerk van pelgrimeren is dat je in een soort niemandsland terechtkomt, zegt Buitelaar. ,,Je verkeert in een grensgebied, waar de normale regels niet gelden.” Dat is ook een kenmerk van andere rituelen, zoals de vastentijd die net is begonnen. Ook daarvan verschijnen steeds meer seculiere varianten, zoals Dry January, waarin mensen een maand geen alcohol drinken.

,,Dat vind ik als antropoloog zo fascinerend! Want daaruit blijkt dat het heel functionele rituelen zijn. Je ziet dat ze werken. Ze creëren zingeving. Even een time-out nemen van het gebruikelijke en nieuwe ijkpunten vaststellen. Ook mensen die niet geloven hebben behoefte aan zulke rituelen. En ze ontlenen hun technieken aan oude, religieuze rituelen.”