Van jerrytanks naar riool? Drugsafval niet altijd te traceren

Op een warme zomerochtend in augustus 2023 loopt een wandelaar door het Drents-Friese Wold, waar het groen in deze tijd van het jaar het natuurgebied tekent. Maar in de buurt van de Oude Willem ziet de wandelaar de kleur uit het landschap verdwijnen. Het gras is dor en de struiken bruin. In de lucht hangt een indringende geur. De wandelaar voelt dat er iets niet klopt.

Door de scherpte van de wandelaar werd ontdekt wat eigenlijk verborgen had moeten blijven: drugscriminelen hadden de stoffen tolueen en methanol laten wegsijpelen in de grond. Beide chemische stoffen worden gebruikt bij de productie van synthetische drugs.

De schade voor het Drents-Friese Wold was groot. Niet alleen was de natuur zichtbaar aangetast, maar ook de luchtkwaliteit verslechterde door de aanwezigheid van drugschemicaliën. De bodem moest voor ruim 20 duizend euro gesaneerd worden. Deze schoonmaakkosten zouden nog hoger zijn uitgevallen als de dump later of helemaal niet was ontdekt.

Experts vermoeden dat ‘onzichtbare lozingen’, zoals die in het Wold, steeds vaker plaatsvinden, omdat het aantal plekken waar drugs wordt geproduceerd hoger is dan de hoeveelheid drugsafval die gevonden wordt.

Bij de productie van synthetische drugs komt, volgens onderzoeker Thomas ter Laak, per kilo drugs ongeveer 25 kilo aan chemisch afval vrij.

Maar deze hoeveelheid aan afval wordt lang niet altijd ontdekt. Het Nationaal Overzicht Drugslocaties laat zien dat de productie van synthetische drugs sterk toeneemt. In 2023 ontdekte de politie 151 productielocaties, een recordaantal. Maar het aantal meldingen van dumpingen van chemisch drugsafval blijft redelijk constant: jaarlijks zijn er tussen de 150 en 200 dumpingen.

Volgens de Nederlandse politie staat het aantal gevonden productielocaties in schril contrast met het aantal gemelde drugsdumps- en lozingen de afgelopen jaren.

„De cijfers laten zien dat er mogelijk op een andere manier wordt gedumpt”, zegt zelfstandig criminoloog Shanna Mehlbaum. Ze vermoedt dat criminelen vaker kiezen voor lozen dan voor dumpen. Dit betekent dat er geen vaten worden aangetroffen, maar dat het chemische afval rechtstreeks in het riool, direct in de grond of in het water of zelfs in gierkelders wordt gegoten.

Thomas ter Laak (KWR), die onderzoek doet naar drugsafval in het riool, bevestigt dat lozingen van drugsafval in de bodem, op oppervlaktewater of in het riool vermoedelijk groter is dan de dumpingen die in jerrycans of uitgebrande auto’s worden aangetroffen. Hij berekende hoeveel chemisch afval er vrijkwam per kilo geproduceerde drugs en vergeleek dat met het aantal zichtbare dumpingen. Hieruit bleek dat er in de regio Eindhoven meer ‘onzichtbaar’ afval werd geloosd dan zichtbaar.

Ter Laak benadrukt dat de metingen alleen in het rioolwater van de regio Eindhoven zijn uitgevoerd. „Om echt iets te kunnen zeggen over die verhouding, zou je structureel moeten meten wat er wordt geloosd.”

Op dit moment gebeurt dit nog niet: de politie reageert alleen op meldingen en rioleringsbeheerders komen in actie bij schade aan het riool. Dit is problematisch omdat niemand verantwoordelijk is voor het totaal. Elke beheerder kijkt vooral naar zijn eigen stuk van het riool, waardoor er geen compleet overzicht bestaat van wat er precies in het systeem wordt geloosd.

Ook worden er op dit moment geen consistente metingen uitgevoerd naar drugslozingen, omdat het veel tijd en geld kost. De resultaten zijn niet altijd betrouwbaar: metingen kunnen uitgevoerd worden met pH-meters, maar deze zijn niet altijd effectief. Ze reageren op hoge concentraties chemisch afval, maar slaan ook aan bij andere vormen van industrieel afval.

Daarnaast is het moeilijk om te herleiden waar een lozing vandaankomt wanneer deze in het riool is geloosd. „In de gemeente Baarle-Nassau (Noord-Brabant) is al twee keer de rioolzuiveringsinstallatie stilgelegd wegens te veel vervuiling”, zegt Mehlbaum.

„In deze gemeente staat ook een kleine rioolzuiveringsinstallatie. Als een installatie een groter gebied beslaat, wordt de hoeveelheid chemisch afval zo erg verdund dat dat de lozing waarschijnlijk niet opgemerkt wordt, dus een lozing herleiden is vrijwel niet mogelijk.”

Hierdoor weet niemand hoe ernstig het probleem van onzichtbare lozingen daadwerkelijk is en dat is problematisch.

Bij een ‘zichtbare’ drugsdump is het al ingewikkeld om een dader te vinden. „De aantallen zijn inmiddels zo groot, dat er lang niet altijd uitgebreid forensisch onderzoek wordt gedaan. Een enkele keer kunnen we iemand oppakken, bijvoorbeeld als de dader bij het dumpen zelf onwel is geworden”, zegt Mehlbaum.

De onzichtbare ‘lozingen’ zijn nog veel lastiger te vinden en worden vaak alleen aangetroffen als iemand iets verdachts heeft gezien, als er een sterke geur vrijkomt, of mensen onwel worden.

De dader is dan nauwelijks nog op te sporen, waardoor de politie drugscriminaliteit niet effectief kan aanpakken en de belastingbetaler voor de schoonmaakkosten opdraait.

Als er ergens in Nederland afval van synthetische drugsproductie wordt gevonden, moet dit worden opgeruimd. Als het ook in de grond terecht is gekomen, moet die grond worden gesaneerd. Vaak betekent dat het opzuigen van het afval of het afgraven van de grond.

Als drugsval is gedumpt in niet-lekkende vaten, dan hoeft er geen bodemsanering plaats te vinden. Dus je hebt wel altijd opruimkosten, maar niet altijd saneringskosten.

In Nederland is de eigenaar van de grond waar drugsafval wordt gedumpt, verantwoordelijk voor de sanering daarvan. Dat kan gaan om gemeenten, provincie, Rijkswaterstaat, een waterschap, een particulier of een bedrijf. Particulieren en bedrijven kunnen via een subsidieregeling de gemaakte opruimkosten volledig terugvragen via de Provincie, tot een bedrag van 200 duizend euro. Voor publiekrechtelijke rechtspersonen (bijvoorbeeld een gemeente of waterschap) geldt dat zij voor de eerste 50 duizend euro slechts de helft vergoed kunnen krijgen.

Eigenlijk is de regel dat de vervuiler betaalt, maar de dader wordt vaak niet opgepakt. Dus betaalt de overheid de prijs voor drugscriminaliteit en die kosten zijn niet mis: zo werd in 2022 in Ter Apel voor ruim 194.000 euro aan drugsafval opgeruimd.

Ook blijft de schade van drugsafval vaak verborgen tot het te laat is, waardoor het grondwater kan vervuilen, de natuur blijvend kan beschadigen en schade voor de volksgezondheid kan ontstaan. Bovendien wordt het voor de politie en andere handhavers lastig om een goed beeld te krijgen van de omvang van het probleem. Hierdoor kunnen ze niet genoeg maatregelen nemen om de risico’s voor het milieu en de gezondheid te verminderen.

Mehlbaum pleit daarom voor meer onderzoek naar het effect van de onzichtbare dumps op de natuur. „Daar is heel weinig over bekend. Soms wordt drugsafval ook via mest uitgereden in de landbouw en komt het via het vee weer in onze voedselketen terecht. We weten nog weinig over de schadelijke gevolgen voor het milieu door vrijgekomen synthetisch drugsafval.”