Is grip op migratie mogelijk? Dit zijn de plannen van de coalitie en zo haalbaar zijn ze (of niet)

Wat is het? De spreidingswet van Eric van der Burg, bedoeld om de opvang van asielzoekers eerlijker over het land te verdelen en zo nodig gemeenten te dwingen om opvang te bieden, gaat van tafel.

Is het haalbaar? Dat hangt af van de Eerste Kamer. De wet is aangenomen door de Eerste en de Tweede Kamer, dus zij zullen ook akkoord moeten gaan met intrekking. In de Tweede Kamer zal dat met een rechtse meerderheid geen probleem zijn. De Eerste Kamer is nog onveranderd sinds de spreidingswet begin dit jaar werd aangenomen en de VVD-fractie voor stemde.

Wat levert het op? In het akkoord staat dat intrekking van de wet de ‘acute asielinstroom en opvangcrisis’ moet bestrijden. Onduidelijk is hoe. Burgers zullen minder vaak overvallen worden met een azc in hun buurt, tegelijkertijd zal het moeilijker zijn opvangplekken te realiseren. De kans op buitenslapers in Ter Apel neemt toe.

Wat is het? Volgens de coalitiepartijen is sprake van een noodsituatie in de asielopvang en op basis daarvan kan de regering de Vreemdelingenwet tijdelijk opzij zetten zodat verregaande crisismaatregelen genomen kunnen worden.

Is het haalbaar? Het huidige kabinet heeft deze optie in 2022 laten onderzoeken en kwam toen tot de conclusie dat zo’n uitzondering alleen gemaakt kan worden in een oorlogssituatie of een andere noodtoestand die het bestaan van het land bedreigt. Omdat de asielinstroom in historisch perspectief niet uitzonderlijk hoog is en ook niet sterk afwijkt van ander Europese landen, is de verwachting dat er geen juridische basis voor is. Dat is een inschatting die nooit is getoetst, stelde Dilan Yesilgoz bij de presentatie van de plannen. Het oordeel is dus aan de rechter.

Wat levert het op? De coalitie wil bepalingen uit de Vreemdelingenwet buiten werking stellen die ‘in de weg staan om de acute noodsituatie [...] direct aan te pakken’. Dat moet de invoering van een ‘Asielcrisiswet’ mogelijk maken. Om welke bepalingen het gaat is nog onduidelijk.

Wat is het? Met een tijdelijke Asielcrisiswet van twee jaar worden crisismaatregelen genomen. Allereerst noemt de coalitie: een ‘asielbeslisstop’ en versoberen van opvang, (gedwongen) uitzetting van mensen zonder verblijfsvergunning en een verbod op het verlenen van voorrang voor statushouders op woningen.

Is het haalbaar? Ook als de Vreemdelingenwet op basis van een noodsituatie buiten werking gesteld mag worden, blijft Nederland gebonden aan Europese regelgeving en internationale verdragen. Maatregelen uit de Asielcrisiswet zullen daaraan getoetst moeten worden.

Wat levert het op? Het belangrijkste doel is het ontmoedigen van asielzoekers om naar Nederland te komen. De coalitiepartijen gebruiken daarbij Denemarken als voorbeeld. Dat land voert streng asielbeleid en hoort met 409 asielaanvragen per miljoen inwoners bij de Europese landen met de minste aanvragen. Nederland zit met 2221 asielaanvragen per miljoen inwoners iets onder het Europese gemiddelde. Uit onderzoek blijkt dat vaak andere factoren (netwerken, smokkelroutes, taal) dan het asielbeleid een grote rol spelen bij de keuze voor een land.

Wat is het? Een tijdelijke stop op het in behandeling nemen van asielaanvragen. Asielzoekers worden wel geregistreerd, maar of ze al dan niet recht hebben op asiel wordt niet onderzocht. Ze verblijven zonder perspectief in de opvang, die ‘sterk zal worden versoberd’.

Is het haalbaar? Volgens de Europese Asielprocedurerichtlijn is het niet toegestaan om op basis van een oorlogs- of noodtoestand het mensen onmogelijk te maken om internationale bescherming aan te vragen. Ook over de minimale eisen aan opvang is een Europese richtlijn. Hiervoor is een ‘opt-out’ nodig (zie verder).

Wat levert het op? De asielprocedure in Nederland duurt nu al veel langer dan de bedoeling is: de gemiddelde wachttijd voor een tweede gesprek met de IND (waarna meestal de beslissing wordt genomen) is 48 weken. Ook versobering van de opvang is al gaande. De helft van de asielzoekers verblijft in een noodopvangvoorziening. Deze omstandigheden hebben het aantal asielzoekers nog niet doen dalen.

Wat is het? Mensen zonder een geldige verblijfstitel worden zo veel mogelijk, ook gedwongen, uitgezet.

Is het haalbaar? Dit gebeurt al. De Dienst Terugkeer en Vertrek begeleidt in eerste instantie bij vrijwillige terugkeer, en als asielzoekers niet meewerken is gedwongen terugkeer mogelijk. Grootste obstakel bij terugkeer is dat mensen soms geen geldige reisdocumenten hebben en dat het land van herkomst niet wil meewerken om die te leveren.

Wat levert het op? In 2023 verlieten ongeveer 10.000 asielzoekers zonder verblijfsvergunning het land. Van hen vertrokken 2360 gedwongen, 3380 zelfstandig met toezicht en 4950 zelfstandig zonder toezicht (verdwenen met onbekende bestemming). In Nederland verblijven in totaal naar schatting tussen de 23 en 58 duizend ongedocumenteerden, volgens een rapport van het WODC (Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum) uit 2020.

Wat is het? Vluchtelingen die een verblijfsvergunning hebben gekregen (‘statushouders’) mogen geen voorrang meer krijgen in de toewijzing van sociale huurwoningen.

Is het haalbaar? Volgens de Huisvestingswet bepalen gemeenten zelf of ze al dan niet ‘urgentieverklaringen’ (voorrang) geven aan statushouders. Vóór 2017 kregen alle statushouders verplicht voorrang, die bepaling is door de Tweede Kamer afgeschaft. De coalitiepartijen schrijven dat ze willen afwijken van de Huisvestingswet met dit verbod, onduidelijk is hoe en op basis waarvan.

Wat levert het op? Of de gemiddelde wachttijd op sociale huur (nu ongeveer zeven jaar) hierdoor korter wordt is moeilijk te zeggen. Gemiddeld gaat een kwart van de sociale huurwoningen naar huurders met voorrang. Dat zijn niet alleen statushouders, maar ook andere mensen die acuut een woning nodig hebben. Ongeveer 8 procent van de sociale huurwoningen gaat naar statushouders.

Gemeenten hebben een taakstelling om statushouderste huisvesten, die lijkt overeind te blijven, dus zullen ze andere oplossingen moeten zoeken. De woningcrisis is hiermee niet opgelost. Als statushouders, die het recht hebben hier te blijven en te werken, geen huis krijgen zullen ze noodgedwongen in (al te volle) asielzoekerscentra verblijven en moeilijk kunnen integreren.

Wat is het? Versterking van grenscontroles en -bewaking, intensiveren mobiel toezicht veiligheid, irreguliere migranten direct terugsturen naar Duitsland en België.

Is het haalbaar? Tijdelijke grenscontroles aan de binnengrenzen van Europa mogen bij ernstige bedreigingen van de openbare orde of veiligheid voor zes maanden, met een maximale verlenging van twee jaar. Duitsland maakt er bijvoorbeeld gebruik van (en overschrijdt de termijn aan de Oostenrijkse grens). Nederland kiest daar niet voor. Wel is er ‘mobiel toezicht veiligheid’ door de Koninklijke Marechaussee. Intensivering daarvan zal waarschijnlijk stuiten op een tekort aan personeel. Het terugsturen van irreguliere migranten naar buurlanden wordt binnen Europa makkelijker gemaakt door een recente aanpassing van het Schengenverdrag, een vurige wens van huidig staatssecretaris Eric van der Burg.

Wat levert het op? Strengere grenscontroles leiden niet automatisch tot minder asielmigratie. Ook als iemand aan de grens wordt aangehouden, heeft hij op basis van het Vluchtelingenverdrag in principe het recht om asiel aan te vragen. Met de aanpassing van het Schengenverdrag kunnen grenscontroles in de toekomst meer effect hebben.

Wat is het? Een opt-out zou betekenen dat Nederland niet meer of minder gebonden is aan Europese afspraken over migratie.

Is het haalbaar? Europakenners en migratiedeskundigen verwachten van niet. Denemarken heeft zo’n uitzondering bedongen tijdens onderhandelingen over het Verdrag van Maastricht. Het achteraf ‘indienen’’ van een opt-out bij de Europese Commissie is nooit gebeurd. Bovendien is het risico voor de EU groot, omdat ook andere landen een ‘opt-out’ zullen willen. Er is net een nieuw Europees Migratiepact gesloten, waarvoor acht jaar onderhandelen nodig was om alle lidstaten op één lijn te krijgen.

Wat levert het op? Meer vrijheid om eigen beleid te bepalen, hoewel Nederland gebonden blijft aan het Vluchtelingenverdrag en internationale mensenrechtenverdragen. Zo stuiten ook Denemarken en het Verenigd Koninkrijk nog op internationale rechtspraak bij hun plannen om asielprocedures in Rwanda af te handelen.

Wat is het? In het coalitieakkoord staat een hele reeks maatregelen die als doel hebben om ‘structureel tot de categorie lidstaten met de strengste toelatingsregels van Europa te behoren’. Grofweg zijn de maatregelen in vijf soorten maatregelen te onderscheiden: beperking van de rechtspositie van asielzoekers, aanpassing van de asielprocedure en -vergunning, versoberen of afschaffen van voorzieningen, aanpak overlast en criminaliteit en internationale maatregelen.

Zijn ze haalbaar? Deels. De invoering van een tweestatusstelsel met bijbehorende beperking van het recht op gezinshereniging (een aanpassing van de asielprocedure) kan bijvoorbeeld gewoon. Deskundigen verwachten hiervan wel dat het aantal rechtszaken sterk zal toenemen. Hetzelfde geldt tegenstrijdig genoeg voor de beperking van de rechtsbijstand. Juist als asielzoekers in het begin niet worden bijgestaan, zal achteraf meer worden geprocedeerd. Aanscherping van toelatingseisen in de asielprocedure zelf is lastig omdat daar Europese richtlijnen voor zijn. Voor de aanpak van overlast is al jaren brede politieke steun, het zal moeilijk zijn daarvoor nog nieuwe mogelijkheden te vinden. Modernisering van het VN-vluchtelingenverdrag is onmogelijk zonder brede internationale instemming, die zeker op korte termijn onwaarschijnlijk is.

Wat levert het op? Afschrikking en ontmoediging om in Nederland asiel aan te vragen. Verlaging van onze standaarden voor humane opvang van vluchtelingen voor oorlog- en geweld. Aantasting van de rechtspositie van overlastgevers maar ook van zeer kwetsbare mensen. Alleenstaande minderjarigen blijven langer gescheiden van hun familie.

Wat is het? ‘Het is hard nodig om grip te krijgen op arbeidsmigratie’, schrijft de coalitie. Daarvoor komt een ‘afwegingskader’ voor de vestiging van nieuwe bedrijven. Daarnaast neemt de coalitie maatregelen om arbeidsmigratie tegen lage lonen en onder slechte omstandigheden tegen te gaan. Bij uitbreiding van de EU willen de formerende partijen het vrije verkeer van goederen en personen inperken.

Is het haalbaar? Over het algemeen wel, al zijn de meeste maatregelen niet nieuw. Voor de bescherming van arbeidsmigranten wordt het rapport Roemer uit 2020 gevolgd, dat aanbevelingen heeft gedaan die door het huidige kabinet zijn overgenomen. Voor arbeidsmigranten van buiten de EU wil de coalitie een werkvergunning die al bestaat. Verder is het de bedoeling dat werkgevers een grotere verantwoordelijkheid krijgen voor huisvesting en de bestrijding van overlast. Inperken van het vrije verkeer van personen en goederen binnen de EU is niet haalbaar, dat is de basis van de Unie.

Wat levert het op? Weinig nieuws. Het meeste is staand beleid. Wat dat ‘afwegingskader’ in de praktijk betekent is onduidelijk. Aanpak van fiscale voordelen van buitenlandse werknemers worden nog ‘bezien’.

Wat is het? Een rem op het aantal buitenlandse studenten in Nederland. Onder meer door minder opleidingen in het Engels aan te bieden, collegegeld voor buitenlandse studenten verhogen, numerus fixus invoeren.

Is het haalbaar? Ja. Het huidige kabinet is er al mee begonnen. Universiteiten nemen ook zelf maatregelen om de instroom van buitenlandse studenten te beperken. Al is ook verzet, bijvoorbeeld uit Maastricht.

Wat levert het op? Minder druk op huisvesting in studentensteden, minder groei van hogescholen en universiteiten, minder internationalisering van hoger onderwijs.

Wat is het? Extra eisen aan wie Nederlander wil worden. ‘Je bent één van ons als je meedoet en de Nederlandse waarden onderschrijft’. Zo duurt het langer voordat je Nederlander mag worden (10 in plaats van 5 jaar), je moet afstand doen van je andere nationaliteit, je moet de taal beter beheersen en kennis hebben over de Holocaust.

Is het haalbaar? Hogere eisen aan inburgering zullen extra inzet vergen van gemeenten, die nu al moeite hebben om het te regelen en te financieren.

Wat levert het op? Langer wachten totdat iemand volwaardig Nederlander kan worden zal er waarschijnlijk niet toe leiden dat diegene zich meer welkom en ‘een van ons’ voelt. Betere beheersing van de taal is wel gunstig voor integratie. De eis om afstand doen van de andere nationaliteit maakt de keuze voor het Nederlanderschap misschien overtuigender, maar kan ook voelen als een afwijzing van iemands identiteit. Over andere zaken die van groot belang zijn voor integratie, zoals onderwijs en werk, wordt niet gesproken.