So long, farewell, Auf Wiedersehen, Adieu. Zijn buitenlandse studenten voor Groningen een zegen of een noodzakelijk kwaad?

De damesfiets in het fietsenrek voor het studentenhotel The Village in Groningen is zo op het eerste gezicht doodgewoon: een grijs rijwiel met een roze bagagedrager bij het stuur. Maar deze fiets is Ana Elena Martínez Rodriguez (23) bijzonder dierbaar. „Ik woon in Monterrey [Mexico, red.] en daar zijn eigenlijk geen fietspaden en de steden zijn nauwelijks op fietsers berekend”, legt de studente International Business uit. „Ik vind het echt geweldig om door deze stad te fietsen. Anderen klagen wel eens over de regen of wind, maar het maakt mij niks uit.”

De uitwisselingsstudente studeert sinds vier maanden in Groningen. „Echt een geweldige stad. Ik blijf hier nog twee maanden. Dan ga ik weer naar Mexico om mijn bachelor af te maken. Echt, ik wilde dat dit niet nodig was, want ik vind het hier geweldig. Ik hoop daarna naar Groningen terug te keren om mijn master te halen.”

Maar ze vraagt zich af of Nederland dan nog wel op haar zit te wachten. Politieke partijen van links tot rechts hebben migratie als speerpunt met als doel de druk op sociale voorzieningen en de woningdruk te verlichten. Hierbij hebben ze ook de buitenlandse studenten op het oog. Dit tot grote schrik van universiteiten, zoals de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), die de afgelopen jaren steeds meer buitenlandse studenten en docenten verwelkomden.

Ook tot grote schrik van de studenten. Rodriguez: „Ik en ook andere buitenlandse studenten maken ons best wel zorgen. Is er straks nog wel een plek voor ons?”

De provinciale hoofdstad heeft zich de laatste jaren in een rap tempo in een internationale studentenstad ontwikkeld. Wie een kop koffie bestelt of een kledingzaak binnenwandelt, loopt een grote kans in het Engels te worden aangesproken. Hofleveranciers zijn de universiteit en het universitair medisch centrum (UMCG) die gezamenlijk meer dan 120 nationaliteiten hebben rondlopen.

Demissionair minister Robbert Dijkgraaf voor hoger onderwijs wil de komst van internationale studenten naar Nederland afremmen. Het Centraal Bureau voor de Statistiek meldde in september dat in het afgelopen studiejaar bijna 123.000 internationale studenten een hbo-opleiding of universitaire studie in Nederland volgden, 8000 meer ten opzichte van het jaar daarvoor. Deze studenten vertegenwoordigen 15 procent van alle studenten binnen het hoger onderwijs. De overgrote meerderheid kwam uit Europa: ruim 90.000, vooral uit Duitsland. Dit leidt tot allerlei problemen, zoals woningtekort, overvolle collegezalen en een hoge werkdruk onder docenten.

De huidige wetgeving wijst erop dat onderwijs in principe in het Nederlands moet plaatsvinden. Maar dezelfde wet staat ook toe om opleidingen in het Engels aan te bieden. Universiteiten, maar ook hogescholen, maken hier dankbaar gebruik van omdat meer studenten ook meer geld opleveren. De huidige financiering van het onderwijs bestaat uit een vaste vergoeding en een bepaald bedrag per student.

De RUG telt ongeveer 10.000 buitenlandse studenten en ongeveer 2300 promovendi en 1500 wetenschappers die eveneens van over de grens komen. Niet zonder reden. 37 van de 45 bacheloropleidingen en het merendeel van de 120 masters zijn Engelstalig. Kortom: de nieuwe wet die Dijkgraaf wil invoeren en universiteiten verplicht twee derde van de bacheloropleidingen in het Nederlands aan te bieden is wel ‘een dingetje’.

„Het huidige beleid waarbij we ook internationale studenten aantrekken is natuurlijk een gevolg van de globalisering van de wereld”, benadrukt bestuursvoorzitter Jouke de Vries van de RUG. „Dat heeft geleid tot een internationaliseringsstrategie voor de universiteiten. Mede omdat hier in Groningen de analyse werd gemaakt dat we in deze regio te maken zouden krijgen met een demografische dip.”

Oftewel, in de Nederlandse slaapkamers worden te weinig nieuwe studenten geproduceerd.

„Maar die dip is iets te vroeg voorspeld, de groei is langer doorgegaan en de internationale studenten zijn daar nog eens bovenop gekomen. Dat heeft ertoe geleid dat Groningen een sterke internationale universiteit is met studenten maar ook met medewerkers vanuit verschillende landen die in het Engels communiceren. Nu bevinden we ons in de situatie dat die dip er aan zit te komen.”

„En tegelijk wordt het ministerie kritischer over de instroom van studenten vanuit het buitenland. Dat betekent: minder studenten, minder inkomsten. Dit zal consequenties hebben voor de omvang van de universiteit.”

Wanneer de nieuwe wet, Wet Internationalisering in Balans geheten, rigoureus wordt doorgevoerd betekent dit dat twee derde van alle bacheloropleidingen in het Nederlands moet worden gegeven. In het meest extreme geval laten bijna negenduizend internationale bachelor- en masterstudenten de RUG dan links liggen. De Vries schat dat dit in totaal tot 100 miljoen euro minder oplevert, dat er mogelijk duizend minder werknemers nodig zijn met nog eens een verlies aan duizend arbeidsplaatsen bij bedrijven die diensten aan de RUG leveren.

‘De plannen van Pieter Omtzigt zullen leiden tot massale ontslagen aan universiteiten, het verdwijnen van kleine opleidingen en een braindrain naar het buitenland’, zo schreef RUG-hoogleraar statistiek Casper Albers eind november in een opinie op onderwijsplatform ScienceGuide.

De voorman van NSC pleit ervoor dat jaarlijks maximaal 50 duizend migranten naar Nederland mogen komen. Hierbij gaat het zowel om arbeids- en studie- als asielmigratie.

Albers: ‘De plannen van NSC zullen namelijk niet alleen de buitenlandse maar ook de Nederlandse studenten hard raken. Volgens Omtzigt komt momenteel 40 procent van de eerstejaarsstudenten uit het buitenland. De financiering van universiteiten wordt grotendeels bepaald op basis van studentaantallen: 40 procent minder studenten betekent ook ongeveer 40 procent minder geld, en dus 40 procent minder docenten. Het plotseling wegvallen van zoveel studenten zal niet alleen de universiteiten zelf hard raken, maar ook tal van mkb-ondernemers in bijvoorbeeld de horeca, die voor zowel hun werknemers als klandizie erg op studenten leunen.

Daarnaast zullen veel opleidingen niet meer levensvatbaar zijn. De universiteiten hebben nu veel Engelstalige opleidingen, in alle wetenschapsgebieden, met rond de dertig studenten per jaar. Dit zijn zowel Nederlandse als buitenlandse studenten. Als de internationals wegvallen, blijven er simpelweg te weinig studenten over om de opleiding levensvatbaar te houden. Het onderwijsaanbod voor Nederlandse studenten zal dus verschralen. In veel gevallen is het alternatief voor een Engelstalige opleiding niet een Nederlandstalige opleiding, maar geen opleiding.

Het Engelstalig onderwijs heeft er ook voor gezorgd dat universiteiten de afgelopen twintig jaar de beste docenten van de wereld konden aantrekken. Aan alle universiteiten is mede daardoor een enorme kwaliteitsslag op onderwijs- en onderzoeksgebied te zien.’

Een van de buitenlandse docenten is de Amerikaan Greg Fuller (40) die sinds 2015 aan de RUG lesgeeft in internationale politieke economie. Hij zetelt in een kamer in het Harmonie-complex in de binnenstad. Aan de muur hangt een illustratie van de ‘Death Star’ uit Star Wars en op zijn bureau rust een ruimteschip uit de Star Trek-serie Deep Space Nine.

De zoon van een Britse vader en een Amerikaanse moeder woont met zijn vrouw en 8-jarige dochtertje in Groningen. Fuller groeide op in Californië, maar werkt het grootste deel van zijn volwassen leven in het buitenland. „Ik heb in Tsjechië, Polen, Spanje, Azerbeidzjan, Italië en Groot-Brittannië gewoond. Weet je, de balans tussen werk en privéleven in de Verenigde Staten is niet geweldig. Voordat ik promoveerde, had ik twee weken vakantie per jaar. Verder kreeg ik een of twee weken ziektegeld, daarna wordt het niet meer gecompenseerd. De VS hebben een heel andere houding ten opzichte van werk. Het is veel aantrekkelijker om in Europa te werken.”

Fuller en zijn vrouw, die Engels aan de universiteit doceert, woonden in Washington voordat ze naar Groningen vertrokken. „Groot Brittannië was geen optie. Ik was er heel zeker van dat dat land voor de brexit zou stemmen. Ik moest er zeker van zijn dat ik tegen de tijd dat het referendum plaatsvond in Europa woonde. We hebben toen eigenlijk overal internationaal gezocht naar Engelstalige banen die zich buiten de Verenigde Staten bevonden. En Nederland was erg aantrekkelijk, omdat het hoger onderwijssysteem, althans in mijn disciplines, vrijwel geheel in het Engels is. Ook zijn de arbeidsomstandigheden beter en de manier waarop kinderen hier worden opgevoed spreekt ons aan. We kregen onze dochter en we wilden heel graag dat ze in Europa zou worden opgevoed. Ze kwam hier in Groningen toen ze 12 maanden oud was. Ze gaat naar een Nederlandse school.”

Zijn eigen kennis van de Nederlandse taal, zo bekent hij met enige schaamte, is nogal beperkt. „We hebben wel een cursus gevolgd, maar dat is nog niet genoeg om in het Nederlands les te geven. Maar de studenten beheersen het Engels uitstekend dus dat is geen probleem. Dat wordt natuurlijk anders als die wet er komt. Dit zal grote gevolgen voor mij, mijn gezin, maar ook van Engelstalige collega’s hebben.”

Hij volgt de discussie over het terugdringen van migratie met toenemende verbazing. „Een groot deel van de logica kwam neer op huisvestings- en capaciteitskwesties. Maar waarom lossen we de huizencrisis op door andere zaken dan de huizencrisis aan te pakken? Oké, dus er zijn te weinig woningen. En dat los je dan op door het hoger onderwijs te de-internationaliseren? Ik bedoel: waarom pak je het gebrek aan woningen niet aan?”

„Nederland heeft deze kans om een centrum van mondiaal leren te zijn, vooral nu de Verenigde Staten met sociaal-politieke problemen kampen, waardoor veel mensen daar niet heen willen. Het Britse hoger onderwijs verkeert in een echte crisis. Als je eenmaal buiten de Russell Group-universiteiten komt, de allerhoogste topuniversiteiten, wordt het duur en is het moeilijker voor EU-studenten om daarheen te gaan. Nederland heeft de kans om een soort mondiale pijler van het hoger onderwijs te worden. Maar nu lijkt men er juist voor te kiezen om de tegenovergestelde richting in te slaan!”

Ana Elena Martínez Rodriguez verwacht niet dat zij en andere internationale studenten in dat geval in een van de collegebanken zitten. „Misschien dat Duitse studenten die lessen met enige moeite nog in het Nederlands kunnen volgen, maar voor mij is dat niet mogelijk. Ik spreek de taal wel een beetje, maar ik vind vooral de uitspraak erg moeilijk.”

Maar er zijn ook critici die zich hardop afvragen of Nederlandse universiteiten wel zoveel buitenlandse studenten moeten opleiden. Bovendien zou het de kwaliteit van het onderwijs niet ten goede komen indien Nederlandse docenten worden gedwongen om in het Engels les te geven en studenten in nauwelijks verstaanbaar steenkool Engels de materie uitleggen. Bijna tweehonderd hoogleraren, schrijvers en prominenten ondertekenden in 2019 het manifest Against English tegen de verbanning van de Nederlandse taal uit de universiteiten.

Peter de Ruiter (67), die 33 jaar lang moderne en hedendaagse kunst aan de RUG doceerde, is sinds twee maanden met pensioen en herinnert zich het steenkool Engels nog maar al te goed. „Een jaar of acht geleden werd besloten dat onze opleiding moest worden verengelst. Er kwamen gewoon te weinig nieuwe eerstejaars bij en ook de masters stond onder druk. Dit had grote gevolgen voor de wat oudere docenten die bijna van de ene op de andere dag alles in het Engels moesten doceren. Nu was er wel een beetje begeleiding, maar lang niet genoeg. Mijn Engels is en was heel redelijk maar het is niet je eigen taal, waardoor 30 procent van de nuance in je toch al wat gebrekkige vocabulaire verloren gaat. Dat gaat hoe je het ook wendt of keert ten koste van de kwaliteit van het onderwijs. Dat is gewoon een feit. En het is ook niet zo dat alle buitenlandse studenten het Engels voldoende beheersen. Ik vond het vaak genoeg nogal belabberd en kon er soms geen chocola van maken. Ik heb het meegemaakt dat een student uit Ierland vrijwel uitsluitend in Iers dialect sprak. Niet te volgen. Bovendien impliceert het dat je allerlei bronnen die in het Nederlands, Duits of Frans zijn geschreven niet kunt gebruiken of raadplegen, omdat studenten die talen niet beheersen. Op een faculteit als Letteren kan dat eigenlijk niet.”

Maar de verengelsing heeft volgens hem het onderwijs beslist ook verrijkt. „Er werden ook buitenlandse docenten aangetrokken die prima Engels spreken en ook hun eigen cultuur en inzichten meenemen.”

De Vries: „Ik ben het er helemaal mee eens dat we meer moeten doen aan de bevordering van de Nederlandse taal. En ja, bij sommige opleidingen mag je inderdaad de vraag stellen of dat niet beter in het Nederlands zou kunnen. Maar het probleem dat niemand van die tegenstanders noemt, is dat dit niet aan de universiteit ligt, maar dat de studenten niet zelf meer voor die vakken kiezen. In deze hele discussie komt nergens naar voren dat het juist de studenten – ook de Nederlandse – die programma’s in het Engels willen hebben. We moeten constateren dat veel talen – niet alleen het Nederlands – onder de eigen bevolking niet meer populair zijn.”

Over steenkool Engels van docenten: „Dat is een misvatting. Wellicht dat het hier en daar nog gebeurt, maar ik zie het gebruik van het Engels alleen maar verbeteren. De huidige generatie studenten spreekt vloeiend Engels en dat geldt ook voor veel medewerkers, zowel Nederlandse als internationale stafleden. Afgezien daarvan: de internationalisering heeft de kwaliteit van Nederlandse universiteiten echt verbeterd. We doen wereldwijd mee. Wetenschap is per definitie internationaal en als dat niet zo is dan bestaat het er straks niet meer.”

Dat geldt niet voor de letteren of de sociale wetenschappen, zo merkt hoogleraar geschiedenis en theorie van de biografie Hans Renders op. Hij zit geflankeerd door hoge en goedgevulde boekenkasten met Engelstalige publicaties achter zijn bureau op het Biografie Instituut van de RUG in Groningen. Hij werkt sinds 1998 bij de RUG en zag de opmars van het Engels.

„De letterenfaculteit valt wat dat betreft onder hetzelfde juk als de bèta’s. En dat is een groot probleem. Kijk, als je colleges natuurkunde geeft is het volkomen logisch dat die in het Engels plaatsvinden. Maar ook op onze faculteit is het Engels zo’n beetje de enige taal en Letteren is toch echt iets anders. Als ik iets over Jan Wolkers of Ruud Lubbers wil zeggen, kan dat niet omdat geen enkele buitenlandse student weet wie dat zijn. Er is nog een ander probleem met de verengelsing. Het heeft Duits en Frans tot verboden talen aan de Letterenfaculteit gemaakt. Als ik een steen werp – en ik gebruik een beetje kracht - dan valt deze in Duitsland op de grond. Maar wij hebben bijvoorbeeld geen hoogleraar Duits meer.”

„Voor alle duidelijkheid: ik ben hier wel kritisch over, maar dat wil helemaal niet zeggen dat ik tegen internationalisering ben. Nee zeg, ik heb maandenlang lesgegeven in het Engels in Canberra en in Aix-en-Provence in het Frans. Ik wil dit mede benadrukken omdat dit allemaal zo ontzettend gevoelig ligt. Voor je het weet, word je in de hoek ‘eigen volk eerst’ gezet.”

„Maar ik merk wel dat met de komst van het Engels tegelijk ook een ander soort ideologie is geïmporteerd. Een bepaalde gevoeligheid. Ik heb het tijdens een college meegemaakt dat een studente in huilen uitbarstte, omdat ik de naam ‘Churchill’ liet vallen. ‘Die man was een racist’, zo vertelde ze. Hij had in 1943 namelijk niks gedaan om de hongersnood in de Bengalen te voorkomen.”

Oud-docent kunstgeschiedenis Peter de Ruiter kent een soortgelijk voorbeeld. „In een college over Van Gogh besprak ik ook een aantal werken van Paul Gauguin. Ik kreeg na afloop een zeer pittige mail van een buitenlandse studente die vond dat ik de misdragingen van Gauguin tijdens zijn verblijf op Tahiti had moeten bespreken. Ik had hem ook nadrukkelijk als womanizer moeten neerzetten. Maar daar was voor mij geen reden voor, omdat ik juist de grote thema’s uit zijn beginperiode wilde behandelen en iets over het symbolisme in de kunst wilde verduidelijken. Bovendien beschikte ik toen niet over voldoende bronnen waarin de misdragingen van Gauguin klip en klaar werden benoemd en eventueel veroordeeld.”

Renders: „Die ideologie sluipt in allerlei zaken, ook in onderzoek. Stel nu dat je als historicus bijvoorbeeld een mooi boek wilt schrijven over Groningen tijdens de Eerste Wereldoorlog en je doet voor de financiering een beroep op de NWO [Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, red.]. Dan kom je er al snel achter dat je verplicht bent aan te geven hoe jouw onderwerp zich verhoudt tot zaken als gender, racisme, slavernij, me too, klimaat of kolonialisme. Nogmaals, ik ben niet tegen deze thema’s. Integendeel zelfs, maar ik heb wel zo mijn vraagtekens als onderzoek op actievoeren begint te lijken. Ik word betaald om van negen tot vijf onderzoek te doen naar hoe slecht of hoe goed het met de wereld is gesteld. En ’s nachts ween ik om alle ellende, maar dan wel onbetaald.”

Renders is net als De Vries voor internationalisering, maar niet op de Letterenfaculteit. „Minister Dijkgraaf zegt toch ook dat buitenlandse studenten nuttig zijn voor de sectoren waar een tekort aan arbeidskrachten is. Dat argument geldt voor alle faculteiten, behalve voor de Letterenfaculteit. De bewering van De Vries dat ‘veel talen onder de eigen bevolking niet meer populair zijn,’ is grotesk.’ Waaruit blijkt dat dan!?”

De Vries: „Het is achterhaald te denken dat het terugdraaien van internationalisering beter zou zijn voor onze economie. We hebben kennis nodig voor zaken als techniek en de energietransitie. Maar je zou ervoor kunnen zorgen dat universiteiten in staat worden gesteld bepaalde vakgebieden te stimuleren. Dan moeten wij dus in de gelegenheid zijn om te selecteren. Hoe? Door een mechanisme te creëren dat het mogelijk maakt om alle studenten die in Nederland willen studeren hier ook terecht kunnen, maar dat ze niet per definitie een plek krijgen bij het vakgebied van hun keuze. Maar de uitzonderingsposities – de techniek, de krimpregio’s, de leraren, de gezondheidszorg – hebben mensen nodig. UMCG en RUG kunnen niet zonder internationals functioneren. Dat is mijn heilige overtuiging.”

En de Mexicaanse Ana Rodriguez kan niet zonder Groningen. De nieuwe wet is er voorlopig nog niet, dus ze heeft nog steeds goede hoop in juli volgend jaar terug te keren naar Groningen om haar master te halen. „Ik ben al op zoek naar een kamer.” Een fiets heeft ze al. „Die blijft hier, een vriendin bewaart deze voor me.”